W ostatniej ćw. XII w. podjęto inicjatywę fundacyjną i sprowadzono z burgundzkiego Morimondu mnichów cysterskich, osiedlając ich na prawym brzegu Pilicy, w pobliżu wsi Sulejów. Inicjatorem i wykonawcą tego przedsięwzięcia był Kazimierz Sprawiedliwy, ówcześnie książę wiślicki i sandomierski, który na krótko przed 1176 r. postanowił dokonać pobożnej fundacji na obrzeżach swego władztwa. Wybór, zapewne nieprzypadkowo, padł na cystersów i Sulejów. Z zakonem tym książę był związany od lat sześćdziesiątych XII w., od czasu, kiedy uczynił darowiznę na rzecz cystersów z Jędrzejowa. Najpewniej znał zasady organizacji i działania zakonu, a ok. 1176 r. wystąpił z petycją do kapituły generalnej o przysłanie do Polski nowego konwentu. Wcześniej uzyskał zapewne poparcie dla swej inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego oraz biskupa krakowskiego Gedki. Na siedzibę dla mnichów upatrzył sobie położony nad Pilicą Sulejów wraz z okolicznymi włościami. Księcia wkrótce wsparli w wysiłku fundatorskim komes Radosław i rycerz Bałdrzych.
Miejsce przyszłego klasztoru nie było pustką osadniczą. W Sulejowie działała komora celna, z której dochody Bolesław Krzywousty przekazał odnowionej przez siebie kanonii kanoników regularnych w Trzemesznie. Osadnictwo rozwijało się tutaj żywo przynajmniej od XI/XII w., czemu zapewne sprzyjały przechodzące przez Sulejów szlaki handlowe łączące północ i zachód Europy z Rusią. Obok komory celnej szybko powstał więc targ, przy którym w krótkim czasie rozwinęła się spora osada. Kazimierz przekazał cystersom Sulejów z owym targiem i przydał im immunitet skarbowy. Dodał też kilka innych wsi, a fundum wzbogacił komes Radosław, który nadał leżące nad Nerem wsie: Kępę, Mianów, Puczniew, Piotrów i Stefanów. Do uposażenia klasztoru przyczynił się też rycerz Bałdrzych nadając swą wieś Bałdrzychów wraz z kościołem. Zapewne już w 1176 r. książę zrealizował wstępne etapy procesu fundacji (przygotowanie miejsca dla mnichów, uposażenie, zgoda na fundację odpowiedniego ordynariusza diecezji, wizytacja miejsca fundacji i zgoda kapituły generalnej), a być może w roku następnym pojawili się w Sulejowie pierwsi cystersi.
W roku 1178 cystersi sulejowscy dokonali zamiany wsi z księciem przeprowadzając wstępną komasację uposażenia.
Zapewne w tym samym roku (8 sierpnia) arcybiskup gnieźnieński wyposażył klasztor w dziesięciny z trzynastu wsi i być może dokonał konsekracji pierwszego kościoła klasztornego. W sumie w procesie fundacji klasztor otrzymał jedenaście wsi i źrebia, dziesięciny z trzynastu wsi, dwa kościoły (Sulejów, Bałdrzychów), immunitet (najpierw zapewne ekonomiczny), regalia (dziewięć skór bobrowych rocznie z komory celnej w Sandomierzu, trzynaście wozów soli ruskiej rocznie z tejże komory, sól wielicką, targ w Sulejowie) oraz dla wzmocnienia procesów osadniczych kilkudziesięciu ludzi niewolnych, obróconych przez klasztor w przypisańców. Zakres nadań księcia i jego współpracowników należy uznać za spory. Cystersi sulejowscy otrzymali dwa zwarte kompleksy dóbr (wokół Sułejowa i Bałdrzychowa), już zorganizowane i dobrze zagospodarowane. Komora celna, targ i wieś Sulejów leżące przy ważnej arterii komunikacyjnej pozwalały rokować nadzieję na szybkie procesy akumulacyjne. Pod koniec XIII w. powstało tam miasto lokacyjne.
W wieku XIII klasztor cieszył się nieustającą opieką następców swego fundatora: Leszka Białego, Grzymisławy, Konrada Mazowieckiego i Bolesława Wstydliwego. Leszek Biały uczynił nowe nadania dla klasztoru, a mnichów sulejowskich nazwał swymi kapelanami. Wraz z żoną, Grzymisławem i młodszym bratem Konradem dbał o rozwój klasztoru zarówno potwierdzając stare nadania, jak i przysparzając nowe dobra (immunitety, nadania praw budowy młynów, połowu bobrów, wsie). Klasztor zabiegał też u papieży o potwierdzenie praw do wcześniej zgromadzonego majątku. Bulle protekcyjne wystawili cystersom z Sułejowa Honoriusz III oraz Grzegorz IX.
W pocz. XIII w., dysponując już sporym majątkiem, cystersi przystąpili do budowy nowej, okazalszej świątyni. W 1232 r. arcybiskup gnieźnieński Pełka dokonał aktu jej konsekracji (pw. NMP i św. Tomasza Becketa) i z tej okazji nadał klasztorowi dalsze dziesięciny. W następnych latach przystąpiono do budowy kapitularza, a przedsięwzięcie to zakończono ok. poł. XIII w.
W roku 1232 klasztor przejął, z nadania księcia wielkopolskiego Władysława Odonica, tzw. posag dobrowski Było to sześć wsi i dziesięciny, przeznaczone przez bł. Bogumiła na działalność misyjną w Prusach. Natomiast w roku 1252 cystersi z Sulejowa przejęli uposażenie opactwa szpetalskiego.
Kapituła generalna wyznaczyła w poł. XIII w. klasztor sulejowski do obsadzenie nowej placówki, która miała powstać na pograniczu kujawsko-pomorskim w Byszewie.
Był to okres szczytowego rozwoju klasztoru pod rządami opata Piotra. Klasztor w poł. XIII w. byl w posiadaniu ok. pięćdziesięciu wsi i czterdziestu pięciu dziesięcin z wsi, dysponował obszernym immunitetem, kościołami, targami, licznie zgromadzonymi regaliami oraz przypisańcami osadzonymi w poszczególnych wsiach.
Dynamiczny rozwój klasztoru został jednak dość niespodziewanie zahamowany. Już w 1 poł. XIII w. cystersi sulejowscy rozpoczęli spory z norbertanami osadzonymi w pobliskim Witowie (głównie o dziesięciny), a także z okolicznym rycerstwem. Spowodowało to konieczność obrony stanu posiadania przed sądami książęcymi. Brak wiarygodnych świadectw prawnych wymusił na mnichach sulejowskich dokonywanie licznych fałszerstw dyplomatycznych.
Obok tych kłopotów i ucieczkami przypisańców w 1259 r. dobra opactwa zostały częściowo złupione przez drugi najazd Tatarów. Wszystkie te czynniki, a także ogromny wzrost majątku i rozproszenie go po ziemiach krakowskiej, sandomierskiej, łęczycko-sieradzkiej, Wielkopolsce, Pomorzu i Kujawach musiały powodować narastanie problemów. Dodatkowo cystersi z Sulejowa ociągali się z obesłaniem klasztoru w Szpetalu nowym konwentem, co było sprzeczne z zaleceniami kapituły generalnej. Natomiast włościami tymi dysponowali jak właściciele. Zapewne to wszystko wywołało kryzys opactwa, który określono w 1285 r. mianem zgorszenia. Interweniowali: kapituła generalna, opat Morimondu Hugo oraz arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka. W wyniku wizytacji opatów z Wąchocka, Koprzywnicy i decyzji kapituły generalnej z 1285 r. usunięto konwent sulejowski do Byszewa. Klasztor sulejowski został natomiast zasiedlony przez mnichów z Wąchocka, którzy przybyli tam niezwłocznie, na czele z opatem Janem. Olbrzymie dobra klasztorne zostały podzielone między klasztory sulejowski i byszewski. Ten drugi, obok swego pierwotnego uposażenia, wszedł w posiadanie posagu szpetalskiego i dobrowskiego, natomiast klasztor w Sulejowie utrzymał swe dobra w Małopolsce oraz ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej.
Do zażegnania kryzysu w opactwie sulejowskim częściowo przyczyniła się opieka księcia Władysława Łokietka, jednego z potomków fundatora klasztoru. W roku 1308 wystawił on klasztorowi obszerny przywilej, w którym poświadczył dotychczasowe nadania oraz uwolnił mieszczan sulejowskich od opłat targowych w Piotrkowie i Żarnowie. W tymże roku, w kolejnych przywilejach, zwolnił mieszczan sulejowskich od ceł w swym państwie i wypowiedział się w sprawie dzierżawy wsi Gojców przez Stanisława i Tomisława Mojkowiców. W 1318 r. odbył się w Sulejowie słynny zjazd (18-23 czerwca), na którym uchwalono tzw. suplikę sulejowską dotyczącą przyszłej koronacji Władysława Łokietka.
Przed rokiem 1296 we wsi Sulejów lokowano miasto na prawie niemieckim (magdeburskim), a wcześniej założono tam kościół pw. św. Floriana. Po roku 1294 cystersi nabyli Skrzynno, gdzie od XII w. działała komora celna i targ, a od XIII w. - kościół. W roku 1308 Władysław Łokietek udzielił zgody na lokowanie w Skrzynnie ośrodka miejskiego na prawie niemieckim.
W wieku XIV-XVII wzniesiono, poza czworobokiem zabudowań klasztornych, obwód warowny (gotycki i renesansowo-barokowy), co było wynikiem okrzepnięcia opactwa po wydarzeniach z ok. 1285 r. W wieku XV w klasztorze przebywali m.in. Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk. Ten pierwszy wystawił klasztorowi serię przywilejów (w 1388, 1405, 1406 i 1431).
W roku 1431 klasztor został spalony przez Tatarów.
W roku 1580 na skutek działalności wizytatora generalnego Edmunda ? Cruce utworzono polską prowincję cystersów. W tym czasie w klasztorze powinno być ok. dwudziestu pięciu zakonników. W wieku XVI w zabudowaniach klasztornych często zatrzymywali się legaci papiescy.
Kościół parafialny pw. św. Floriana był na pocz. XVI stulecia objęty prawem patronatu i prezenty opata i konwentu sulejowskiego. W roku 1640 na miejscu dotychczasowego drewnianego kościoła zaczęto wznosić murowany, który dopiero w 1748 r. konsekrował biskup łucki Franciszek Kobielski.
W roku 1655 w klasztorze przebywał Jan Kazimierz. W tym samym roku w wyniku działań wojennych w czasie potopu szwedzkiego zniszczeniu uległa cała osada, która w XVI w. uchodziła za niewielkie miasteczko.
W wieku XVIII klasztor otrząsnął się ze zniszczeń spowodowanych najazdem szwedzkim, ale w 1731 r. wybuchł niszczący pożar. Jeszcze pod koniec XVII w. wznowiono toczące się z przerwami od XIII w. spory z klasztorem Norbertanów w Witowie o graniczące ze sobą posiadłości. Ostatecznie spory załatwiono polubownie dopiero w 1742 r. Jednak niemal równocześnie rozpoczęto spory z mieszczanami z Sulejowa i Mogielnicy (poł. XVIII w.). Mieszczanie skarżyli się na ucisk ze strony klasztoru. Konflikt rozstrzygnęła na korzyść klasztoru kancelaria królewska.
W czasie konfederacji barskiej klasztor poniósł liczne szkody, a w 1790 r. olbrzymi pożar objął zarówno kościół, jak i zabudowania klasztorne. W roku 1772 opactwo zamieszkiwało dwudziestu dziewięciu zakonników, a pod jego opieką znajdowały się cztery kościoły parafialne w: Sulejowie, Bałdrzychowie, Łaszowie i Mogielnicy. W następnych latach liczba zakonników wyraźnie spadła, gdyż w 1808 i 1818 r., czyli tuż przed kasatą, było ich tam piętnastu. W roku 1793 klasztor i miasteczko zajęli pruscy huzarzy, a w roku 1795 (po trzecim rozbiorze) miasto znalazło się po pruskiej stronie granicy, klasztor zaś przejęli Austriacy.
W roku 1819 władze carskie położyły kres istnieniu w Sulejowie klasztoru Cystersów dokonując jego kasaty. Mienie poklasztorne przejął rząd Królestwa Polskiego.
Biblioteka klasztorna liczyła 2312 książek, w tym dzieła teologiczne i liturgiczne. Kościół w Sulejowie (konwentualny) przeznaczono na parafię i oddano duchowieństwu diecezjalnemu. W roku 1823 przebywało tam jeszcze dwóch cystersów. Kolejny pożar kościoła i klasztoru nastąpił w 1847 r., a odbudowano je w latach 1852-1861. W 1860 r. w murach klasztornych umieszczono ochronkę dla dzieci.
W czasie działań wojennych w roku 1914 zabudowania klasztorne uległy drobnym uszkodzeniom, a w 1923 r. po raz kolejny ofiarą pożaru padł kościół. W latach 1923-1925 prowadzono więc prace konserwatorskie. Pewne szkody spowodowały też działania wojenne podczas drugiej wojny światowej, stąd w latach 1946-1950 po raz kolejny prowadzono prace konserwatorskie. Przez cały ten czas obiekt należał do duchowieństwa diecezjalnego. W ostatnich latach kościół i obiekty klasztorne zwrócono cystersom (od 1986 rezydencja) i obecnie znajduje się tam przeorat zwykły obsadzony przez cystersów z Wąchocka.

↑ W górę

Od 1986 r. w Sulejowie ponownie przebywają cystersi. Kościół i klasztor zostały im zwrócone po 167 latach. Obecnie znajduje się tutaj przeorat zwykły, obsadzony przez cystersów z Wąchocka.

KLASZTOR

Do naszych czasów zachowało się tylko wschodnie skrzydło klasztorne, będące najstarszą częścią claustrum. Obejmuje ono zakrystię i kapitularz. W kapitularz, który zachował cechy romańskie (proporcje, kolumny, ornamentacja kapiteli i przezrocza) obecnie mieści się muzeum, zawierające cenne eksponaty: obraz Kazimierza Sprawiedliwego, obraz opata Schenkinga, unikalny tryptyk przedstawiający Trójcę Świętą z pierwszej połowy XVI w. oraz liczne szaty liturgiczne.
Po skrzydle południowym pozostały fundamenty i ściana południowa, po zachodnim tylko fundamenty.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Pocysterski kościół p.w. św. Tomasza Katuaryjskiego został wzniesiony prawie w całości z piaskowca (mury zewnętrzne, elementy konstrukcyjne i dekoracyjne), reszta z cegły.
Nad dawnym wejściem bocznym znajduje się romański tympanon z końca XII w. przedstawiający płaskorzeźbiony krzyż wczesnochrześcijański, po bokach którego jest słońce, księżyc i ptak jako symbole śmierci Chrystusa. Nad romańskim portalem wejscia głównego umieszczony jest maswerk z XIII wieku.
Wnętrze jest późnoromańskie. Ołtarz główny, rokokowy, został wykonany przez Jana Millmana w 1788r. Pomiędzy jego sześcioma filarami stoją cztery figury ewangelistów wraz z atrybutami: św. Marek z lwem, św. Łukasz z wołem, św. Jan z orłem i św. Mateusz z dzieckiem.
Cztery ołtarze boczne nawy głównej i umieszczone w nich obrazy ufundowane zostały przez opata Stanisława Zaremba, którego herb znajduje się w retabulum ołtarza Matki Boskiej Łaskawej.
* Ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy - z 1643, styl wczesnobarokowy; ujęta do pasa subtelna postać Marii o bardzo łagodnych rysach, pochylona ku głowie Jezusa
* Ołtarz św. Bernarda z Clairvaux - z 1646 roku w stylu wczesnego baroku; obraz św. Bernarda jest współczesny ołtarzowi
* Ołtarz św. Tomasza Kantuaryjskiego - z 1644 roku, w stylu wczesnego baroku; z wyrytym po łacinie napisem: Thoma Fancuine tuo ulla flauboecctam meam - Tomaszu chwała Tobie i cześć za głoszoną prawdę moją
* Ołtarz św. Benedykta - z 1645 roku, również styl wczesnobarokowy; wykonany z marmuru i alabastru; św. Benedykt w czarnym habicie ujęty do pasa z ręką uniesioną w geście błogosławieństwa
Po obu stronach wschodniego przęsła nawy głównej znajdują się stalle z II poł. XVIII w, są dwukondygnacyjne o bogatej dekoracji snycerskiej zaplecków i przedpiersi. W rogach wiszą obrazy w pięknych rokokowych kartuszach przedstawiające papieży: Benedykta XII, Aleksandra III, Eugeniusza III i Urbana IV. Po za tym sześć późnobarokowych konfesjonałów z 1 poł XVIII w.
Sulejowskie organy powstały w XVII w. i poddawane były udoskonaleniom. Wykazują podobieństwa do organów kościoła cysterskiego w Wąchocku i być może są dziełem tego samego organmistrza i warsztatu snycerskiego, najprawdopodobniej zakonnego. Usytuowane na chórze o kształcie podkowy, posiadały 22 głosy (2 klawiatury ręczne + 1 nożna) z cymberblastem (wirującą gwiazdą z dzwonkami). Balustrada chóru jest dekorowana w kwaterach malowidłami o tematyce emblematycznej. Obrazy te składają się z dwóch częsci: obrazu oraz inskrypcji w postaci łacińskiej sentencji, np: Pronit intima cordis (Kieruj się sercem).
Ambona z II poł. XVIII w., drewniana, polichromowana, otoczona balustradą, zwieńczona baldachimem i zdobiona rzeźbą św. Tomasza Katuaryjskiego wśród aniołów
Południową i północną ścianę prezbiterium pokrywają polichromie z ok. 1552 roku przedstawiające apostołów. W prezbiterium znajduje się również obraz pn. "Wniebowzięcie Matki Boskiej", wykonany przez Joannesa Millmana w 1788 roku.
We wnętrzu zachowało się siedem płyt nagrobnych: opata Arnolfa Uchańskiego (zm.1601r.), wykonana w czarnym marmurze, Marianny T. z domu Padick (zm. 1630), opata Ottona Schenkinga (zm. 1637r.), marmurowa opata Stefana Starskiego (zm. 1686r.), opata Bernarda Zaruskiego oraz dwie z zatartymi napisami i herbami Abdank (Awdaniec), oraz tablica upamiętniająca pobyt Władysława Jagiełły w Opactwie Sulejowskim w drodze na Grunwald w 1410r.
Na uwagę zasługują również: ołtarz Pana Jezusa z 1788r. z gotyckim krycyfiksem z XVw., obraz Matki Bożej z Pompejów, 12 rzeźbionych w drewnie lwów sulejowskich, z którymi jest związana legenda o powstaniu klasztoru, rzeźba niezidentyfikowanego świętego cysterskiego z pocz. XVIII w., rzeźba niezidentyfikowanego papieża cysterskiego z pocz. XVIIIw., krucyfiks z XVIIw. (kapitularz).
Całość wieńczą ornamenty kolumn i pilastrów.
Wokół obiektu zachowało się sześć baszt obwodu warownego: Baszta muzyczna (w kształcie walca), Baszta Krakowska (najwyższa, wjazdowa), Baszta Attykowa (z flankami), Baszta Mauretańska - najstarsza baszta; Baszta Opacka (z przylegającym arsenałem) oraz Baszta Rycerska

Warto zobaczyć również Klasztor Norbertanów w Witowie na zachód od Sulejowa, istniejący od XII wieku.

↑ W górę

↑ W górę