Klasztor w Lądzie został fundowany na podstawie aktu fundacyjnego księcia Mieszka Starego. Dokładna data fundacji klasztoru lądzkiego, jak i rekonstrukcja najwcześniejszych dziejów opactwa lądzkiego ze względu na brak autentycznego dokumentu fundacyjnego, jest dziś bardzo trudna do ustalenia.
W literaturze dyskutowane jest też ich pochodzenie z Altenbergu. Najnowsze badania pokazują natomiast dosyć jednoznacznie, że od samego początku macierzą Lądu było Łekno. Wszystkie inne poglądy na ten temat są tylko mniej lub bardziej prawdopodobną konstrukcją historiograficzną. Sami cystersi też w tworzonych przez siebie opracowaniach "historycznych", nawiązując do sfałszowanego, a datowanego na 1145 rok dokumentu "fundacyjnego" przyjmowali, że są najstarszym klasztorem na ziemiach polskich i wywodzą się z Altenbergu. Prawie wszystkie badania wskazują jednak, że jest to tylko niczym nieuargumentowany pogląd. Znane nam świadectwa historyczne ukazują nieco inny obraz procesu fundacji. Początków procesu fundacyjnego dokładnie nie znamy. Pierwsze wiarygodne dane historyczne pochodzą dopiero z lat dziewięćdziesiątych XII wieku., w których mówi się, że w 1191 roku, prawdopodobnie z powodów ekonomicznych, opactwo to zostało zlikwidowane. Jednak po interwencji Mieszka III Starego w Kapitule Generalnej zakonu w Citeaux w 1193 roku zakonnicy powrócili do Lądu i na przełomie XII i XIII wieku rozpoczęli prace nad nieistniejącym już dziś romańskim kościołem. Prawdopodobnie cystersi lądzcy w uposażeniu pierwotnym otrzymali piętnaście wsi, które ze względu wielkość uposażenia nadano im w dwóch etapach.
Do końca XIV w. klasztor lądzki był w posiadaniu nadań w ok. 57 miejscowościach. Był też właścicielem dwóch miasteczek Lądka (prawa miejskie od 1269) i Zagórowa (prawa miejskie od 1407). Dobra te skupiały się w dwóch wielkich kluczach, tj. w kluczu wielkopolskim i pomorskim, a dobra ziemskie uzupełniały jeziora i lasy.
Cystersi zyski czerpali też z młynów i jatek w kilku miejscowościach oraz z karczm. Dużych dochodów dostarczały im dziesięciny. Posiadali też liczne immunitety ekonomiczne, sądowe i regalia. Mieli patronat nad kościołami w Lądku, Godziszewie i Zakrzewie na Pomorzu oraz nad kaplicami św. Piotra i św. Andrzeja na grodzie i podgrodziu lądzkim, a także od 1473 r. w Zagórowie.
W XIII w. w klasztorze lądzkim odbyła się konsekracja dwóch biskupów poznańskich. 21 lutego 1255 r. arcybiskup poznański Pełka wyświęcił Boguchwała z Cirznelina, a w 1286 r. nastąpiła konsekracja Jana II Herburta . Około 1263 r. jak można wnioskować z dokumentu datowanego na ten rok i szerzonego w klasztorze lądzkim kultu, do klasztoru lądzkiego prawdopodobnie dotarła część relikwii związanych z kultem św. Urszuli i jej Towarzyszek, które do Polski sprowadził z Kolonii kanonik gnieźnieński Andrzej.
W wieku XIII opactwo lądzkie odgrywało dużą rolę w życiu politycznym i kulturalnym Wielkopolski. Tu m.in. za sprawą księcia wielkopolskiego Przemysła II zawarto ugodę pomiędzy księciem sieradzkim Leszkiem a księciem kujawskim Ziemowitem. Opaci lądzcy w XIII w. uczestniczyli też w wielu ważnych wydarzeniach związanych z organizacją i życiem zakonu cystersów na ziemiach polskich. Z ramienia kapituły generalnej byli oni wizytatorami miejsca fundacji klasztorów w Szpetalu i klasztoru, który chciał wznieść biskup pruski Chrystian w Prusach, pośredniczyli też w przekazywaniu informacji z kapituły generalnej do innych klasztorów na ziemiach polskich. Brali udział w wyjaśnieniu konfliktowej sytuacji związanej z obsadą opata w Łeknie w 1367 r. W początkach XIII w. opaci klasztoru lądzkiego byli też prawdopodobnie dosyć mocno związani z misją chrystianizacyjną w Prusach, prowadzoną przez klasztor z Łekna .
W roku 1331 klasztor lądzki i dobra skupione w jego okolicy zostały spustoszone przez Krzyżaków.
W roku 1394 doszło do konfliktu m.in. między klasztorem łekneńskim i lądzkim a arcybiskupem gnieźnieńskim Dobrogostem, który na te opactwa nałożył obowiązek zapłacenia dziesięcin od dziesięcin na rzecz Stolicy Apostolskiej. Obydwa klasztory nie podporządkowały się temu zarządzeniu, w wyniku czego arcybiskup nałożył na nie ekskomunikę, ogłaszając to w wielu kościołach. Działania te spowodowały protest obydwu opactw. Dalsze losy tej sprawy, ze względu na brak źródeł, nie są znane.
Od drugiej połowy XV w. zakonnicy cysterscy z Lądu uczestniczyli w konflikcie związanym z tzw. polonizacją. Ląd bowiem, podobnie jak Łekno i Obra, należał do klasztorów "kolońskich", w których regułą było przyjmowanie do klasztoru wyłącznie zakonników pochodzenia niemieckiego z Kolonii i Nadrenii. Ostatnim opatem niemieckim był Henryk Butgen, którego w 1550 r. oskarżono o sprzyjanie ruchowi reformacyjnemu. Do sprawdzenia tych zarzutów powołano komisję kapituły gnieźnieńskiej, na czele której stał kanonik ks. Jan Wysocki. Komisja stwierdziła m.in., że dzierżawcami dóbr klasztornych w tym czasie byli przeważnie niemieccy innowiercy. Przejęto też korespondencję potwierdzającą, że opat Henryk był w kontaktach z obozem reformacyjnym w Niemczech. W związku z zarzutami postawionymi opatowi w 1551 r. opuścił on Polskę, a na jego miejsce w tymże roku wybrano ks. Jana Wysockiego (1551-1560), który po przyjęciu habitu i złożeniu ślubów zakonnych, na mocy brewe papieskiego z sierpnia 1551 r., został opatem komendatoryjnym i pierwszym opatem polskim w klasztorze lądzkim. Nie znalazł on jednak posłuchania wśród pozostałych w klasztorze zakonników pochodzenia niemieckiego, w wyniku czego w 1553 r., pod przywództwem Andrzeja Swederi, zakonnicy lądzcy protestacyjnie wyszli do Henrykowa. Konflikt ten zakończył się ok. 1574 r.
Od czasu rządów opata Jana Wysockiego klasztor zaczął się stopniowo dźwigać z kryzysu lat pięćdziesiątych XVI w. W tym czasie wznowiono nowicjat oraz wybudowano nowy pałac opacki.
W porównaniu z innymi klasztorami na ziemiach polskich opactwo lądzkie funkcjonowało nie najgorzej. Według notatki powizytacyjnej z 1580 r. w Lądzie było czternastu zakonników, w tym jedenastu kapłanów.
Za Jana Zapolskiego (1644-1689) podjęto budowę nowego kościoła; opat ten prowadził też działania w kierunku edukacji młodzieży szlacheckiej, a w czasie najazdu szwedzkiego wystawiał chorągwie wojska.
Największy rozkwit opactwo lądzkie przeżywało za czasów opata Antoniego Łukomskiego (1697-1750). Za jego rządów podjęto budowę zachodniej części kościoła, podwyższono wieże kościelne i dokonano przebudowy klasztoru. Wyposażył on wnętrze kościoła, odbudował i naprawił też niektóre kościoły w dobrach klasztornych. Jego staraniem wybudowano również osobny dom dla nowicjatu. Antoni Łukomski łożył m.in. na rozwój powstałej wcześniej szkoły w Lądzie. Od 31 stycznia 1730 r. był Wikariuszem Generalnym Prowincji Polskiej oraz organizatorem (reaktywatorem) i wykładowcą w Kolegium Cysterskim w Mogile.
Jego następcą został Konstanty Iłowiecki (1750-1777), który w latach 1753-1765 (w czasie trzech kadencji) był wikariuszem generalnym. W wyniku jego działań, po pożarze drewnianego kościoła w Lądku wzniesiono murowaną świątynię.
Od roku 1777 godność opacką w Lądzie sprawował Benedykt Lubstowski (1777-1791), który również był wikariuszem generalnym w latach 1784-1788. W czasie jego rządów, na podstawę konkordatu wschowskiego z 1737 r., w 1777 r. dokonano rozdziału dóbr klasztornych i wprowadzono komendę.
Od roku 1793 opactwo znalazło się pod zaborem pruskim. Do 1796 r. dokonano licznych sprzedaży i długoterminowych wydzierżawień dóbr klasztornych. W 1796 r. klasztorowi odebrano większość dóbr, pozostawiając jedynie 12 mórg ogrodu i łąki. W 1819 r., po przejściu Lądu pod zabór rosyjski, arcybiskup Malczewski wydał bullę kasującą opactwo cysterskie. W momencie kasaty w klasztorze przebywało trzydziestu zakonników (w tym siedmiu kleryków). Po kasacie starsi zakonnicy z przeorem Wysockim otrzymali pensję, pozostając w klasztorze do 1848 r. W roku 1822 dobra pocysterskie przeszły w ręce hrabiego Gutakowskiego, które odsprzedał w 1855 r. Gutakowski starał się o sprowadzenie do Lądu kapucynów, co dokonało się w roku 1850. W 1888 r. budynki klasztorne wystawiono na licytację w urzędzie powiatowym w Słupcy. Nabył je za 3000 rubli w imieniu biskupa kujawsko-kaliskiego ks. Karol Jankowski z przeznaczeniem na dom księży emerytów. Ostatecznie jednak biskup odstąpił te budynki hrabiemu Przeździeckiemu.
Obiekty klasztorne do 1901 r. popadały w ruinę. Natomiast w kościele klasztornym w dniu 4 lutego 1890 r. erygowano parafię diecezjalną. Jej pierwszym proboszczem został ks. Ignacy Kasprzykowski.
Po pierwszej wojnie światowej zabudowania klasztorne i kościół znalazły się w bardzo złym stanie technicznym. W 1921 r. zostali tu sprowadzeni oo. salezjanie, którzy utworzyli Niższe Seminarium Duchowne. W latach 1939-1941 w obiektach poklasztornych znajdował się hitlerowski obóz przejściowy dla 152 kapłanów, głównie diecezji włocławskiej oraz poznańskiej i gnieźnieńskiej. W wiezieniu tym przebywał m.in. ks. Michał Kozal, biskup sufragan diecezji włocławskiej, zamordowany przez hitlerowców w obozie koncentracyjnym w Dachau. Obecnie wyniesiony na ołtarze. W latach 1941-1945 znajdowała się tu siedziba Hitlerjugend. W 1945 r. wznowiono w obiektach pocysterskich duszpasterstwo parafialne i utworzono Niższe Seminarium Duchowne; w 1952 r. powołano do życia Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Salezjanów afiliowane do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W latach 1973-1982 przeprowadzono gruntowny remont kościoła i klasztoru, a Seminarium otrzymało nagrodę w konkursie Ministerstwa Kultury i Sztuki dla użytkowników zabytków za 1980 r.
W 2006 roku przeprowadzono wstępne, sondażowe badania wykopaliskowe. Prace te będą kontynuowane i należy mieć nadzieję, że pozwolą rozwikłać wiele obecnie istniejących niejasności.

↑ W górę

Zachowany kompleks zabudowań klasztornych pochodzi z okresu największego rozkwitu opactwa (1651-1743).

KLASZTOR

Obecnie, od 1952 roku w zabudowaniach klasztornych znajduje się siedziba Wyższego Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezjańskiego.
Gotycki kapitularz pochodzi z 2 poł. XIV wieku, został poddany barokizacji w 1725 roku. Stiukowy ołtarz kapitularza przypisany jest Pompeo Ferrariemu. Ściany zdobi sześć symbolicznie skomponowanych obrazów ujętych w stiukowe ramy. Wykonał je anonimowy malarz w pierwszej dekadzie XVIII wieku. Każdemu z większych obrazów odpowiada umieszczony w dolnej partii mały medalion z odpowiednio dobranym symbolem. Treść poszczególnych scen zaczerpnięta jest ze Starego Testamentu. W zapleckach stalli z czterech stron otaczających kapitularz przedstawiono świętych i błogosławionych zakonu cysterskiego.
Krużganki klasztorne z XIV wieku ozdobione malowidłami Adama Swacha. Dziś w podłuczach krużganków możemy oglądać 16 z 36 obrazów olejnych ilustrujących historię i tradycje zakonu cystersów z Lądu. W murach krużganków zostały umieszczone różne płyty nagrobne i tablice pamiątkowe.
Oratorium św. Jakuba Apostoła (dawna Kaplica) powstało w 2 poł. XIV w. Jest bogato zdobione polichromią, która pochodzi z ok. 1372 r. stanowi najcenniejszy zabytek sztuki średniowiecza w Polsce. Jej autorem jest anonimowy artysta - cysters. Jest to swoisty dokument XIV wiecznej rozbudowy opactwa, upamiętniając osoby i znaki herbowe dobrodziejów a także rycersko-dworską atmosferę tych czasów. Freski na sklepieniu przedstawiają sceny Sądu Ostatecznego.
Na pierwszym piętrze skrzydła południowego znajduje się Sala Opacka obecnie mieści się tam Biblioteka seminarium, która przechowuje inkunabuły i stare druki. Uwagę przyciąga fresk, który pokrywa cały sufit sali, jego autorem jest Adam Swach. Malowidło to powstało w 1722 roku. Dla uwiecznienia poprzedników opata Łukowskiego oraz przypomnienia o wielowiekowej historii opactwa fryz pod plafonem Sali Opackiej zdobi 35 kartuszy z wizerunkami lądzkich opatów, Mieszka III Starego wraz z autoportretem malarza.
Lądzki skarbiec zdobi m.in. traktat "De Homine" Galeottusa Martusia z 1474 r. oraz manierystyczna monstrancja i okazały pacyfikał - krzyż z relikwiami.
Jednym z najcenniejszych zabytków pochodzących z klasztoru ludzkiego jest tzw. patena kaliska, lądzka, inaczej patena Mieszka III Starego. Obecnie patena znajduje się w kolegiacie pw. Wniebowzięcia Panny Marii w Kalisz, trafiła tam prawdopodobnie po kasacie opactwa w Lądzie w 1819 r

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół pocysterski NMP i św. Mikołaja. Wnętrze kościoła jest bardzo bogato wyposażone i ozdobione dekoracją stiukową, rzeźbiarską i malarską. Wystroju wnętrza dopełniają ołtarze.
Trzykondygnacyjny ołtarz główny powstał w 1721 r. w Głogowie na Śląsku warsztacie Ernesta Brogera i Jana Erntygelera. Poświęcony został NMP Wspomożenia Wiernych. W centrum zawiera obraz Antoniego Michalaka z 1967 roku przedstawia Maryję Wspomożycielkę- patronkę salezjanów. W górnej jego kondygnacji zachowało się XVIII-wieczne malowidło przedstawiające Trójcę Świętą, wokół znajdują się figury świętych: Wojciecha, Stanisława, Jana Chrzciciela, Bernarda i Mikołaja. Na mensie ołtarza spoczywa bogate tabernakulum, w centrum przedstawienie Boga Ojca i gołębicy - Ducha Świętego, któremu towarzyszą figury czterech ewangelistów.
Ci sami twórcy wykonali ok. 1720r. trzykondygnacyjny drewniany ołtarz św. Urszuli - dziewicy i męczennicy. W cokole ołtarza, w przeszkolonych niszach, umieszczone są relikwie św. Urszuli i jej towarzyszek, sprowadzone zostały one do Lądu z Kolonii w 1263 r. W centralnej części ołtarza obraz A. Swacha przedstawiający chwałę św. Urszuli i jej towarzyszek. Sklepienie nad ołtarzem zdobią freski z XVIII wieku autorstwa F.L. Raedtkego, ukazujące męczenniczkę jako patronkę dobrej śmierci. Na lewo od tego ołtarza mieści się gipsowy nagrobek opata Antoniego Łukowskiego - "drugiego fundatora Lądu".
Ołtarz św. Krzyża wykonany został wg. Projektu Pompeo Ferrariego tak samo jak dwa większe ołtarze boczne wykonane ok. 1743 r., które zostały poświęcone św. Bernardowi i św. Janowi Bosko - założycielowi zgromadzenia salezjanów.
Ołtarz św. Franciszka z Asyżu, pierwotnie św. Benedykta. Ufundowany został w 2 pot. XVIII w. przez opata Łukomskiego, którego herb widnieje w kartuszu. Nad nim znajduje się XVIII wieczny obraz św. Scholastyki.
Monumentalne organy zbudowane przez brata cysterskiego, mistrza Józefa Koeglera są dwudziestogłosowym instrumentem z piękną dekoracją rzeźbiarską i snycerską m.in.: ażurowe liści akantu i figury muzykujących aniołków, króla Dawida i św. Cecylii, patronki muzyki. Generalny remont zakończony w 2002 przywrócił organom ich cysterską i barokową świetność.
Wzdłuż ścian prezbiterium stoją bogato rzeźbione, dębowe stalle wykonane ok. 1680 roku przez cystersa Bartłomieja Adriana. Ich zapiecki dekorują przedstawienia Chrystusa, Jego Matki, apostołów i innych świętych, zwieńczone są kartuszami herbowymi. Stopnie mają formę lwów. Ponad stallami płótna Adama Swacha przedstawiające sceny z życia i historii cystersów.
Ambona z 1735 roku wykonana została przez snycerzy i rzeźbiarzy z Rawicza i Rydzyny. Dekoracja rzeźbiarska jest rokokowa. Drzwi, balustradę i kosz zdobią płaskorzeźby przywołujące ewangeliczne przypowieści. Dodatkowo kosz otaczają figury czterech siedzących ewangelistów. Na bogato zdobiony baldachimie umieszczono figury Ojców Kościoła, nad którymi góruje św. Bernard z Clairvaux.
W narożnikach nawy głównej od 1735 roku znajdują się cztery bliźniaczo podobne konfesjonały. Ich autorami są śląscy snycerze i rzeźbiarze. W zwieńczeniach konfesjonałów znajdują się figury czterech wielkich pokutników, zapraszające zwiedzających do czynienia pokuty i skorzystania z sakramentu pojednania.
Na uwagę zasługuje kopuła transeptu, zwana Kopułą Małą. Jej polichromia powstała w 1730 roku i jest ostatnim dziełem Adama Swacha w Lądzie. Treścią malowidła jest wizja otwartego nieba, w którym rzesza świętych adoruje Trójcę Świętą.
Sklepienie ramienia południowego transeptu Adam Swach ozdobił freskami przedstawiającymi sceny z życia założyciela cystersów - św. Bernarda z Clairvaux. Ramie północne natomiast zdobi scena z przypowieścią o Pannach mądrych i głupich oraz towarzyszące im sceny śmierci dobrej(mnicha) i złej (profana).
Sklepienie prezbiterium, transeptu oraz obiegający je gzyms zostały pokryte w ostatniej dekadzie XVII wieku niezwykle bogatą dekoracją stiukową o motywach roślinnych z puttami, kartuszami i muszlami, stanowiącą najwyższy poziom tego typu realizacji w ówczesnej Europie.
Zachwycająca jest również polichromia 38 metrowej kopuły nawy głównej wykonana przez Jerzego Wilhelma Neunhertz, pod program, który ułożył sam opat Łukomski. Poświęcona jest Apoteozie Kościoła
Ponadto we wnętrzu znajdują się: nagrobek opata Mikołaja Łukomskiego, stiukowy pomnik z namalowanym na blasze portretem abp Krzysztofa Antoniego Szembeka, jak również marmurowa tablica upamiętniająca 152 kapłanów i zakonników, więźniów obozu dla duchowieństwa, jaki hitlerowcy zorganizowali w latach 1940-1941 w Lądzie. Większość z nich oddała życie w obozie zagłady w Dachu.

Kontakt:
Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego
Ląd 101
62 - 406 Lądek
tel. (0-63) 276 - 33 - 23 fax. (0-63) 274 - 37 - 85
e-mail:lad@salezjanie.pl

Warto zobaczyć pozostałe obiekty województwa wielkopolskiego: Łekno i Wągrowiec, Obra, Ołobok, Owińska, Przemęt - Wieleń, a w niedalekich miejscowościach : Muzeum Okręgowe mieszczące się w gotyckim zamku wzniesionym w latach 1418 - 1426 i Klasztor oo. Franciszkanów i oo. Reformatów w Koninie; Klasztor O.O. Kamedułów w Bieniszewie, Sanktuarium Maryjne w Licheniu Starym.

↑ W górę

↑ W górę