Formularz kontaktowy

Liczba odwiedzin:

800392

Patronat honorowy:

Bogdan Zdrojewski
Minister Kultury
i Dziedzictwa Narodowego
PROJEKT FINANSOWANY
ZE ŚRODKÓW MINISTRA KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO

ICOMOS
Międzynarodowa Rada
Ochrony Zabytków
PATRONAT POLSKIEGO
KOMITETU NARODOWEGO
Przeobrażenia architektury europejskiej

Kolebką architektury cysterskiej była Burgundia (Francja) , która w tym czasie przeżywała okres rozkwitu architektury romańskiej. Budowano tam m.in. okazałe katedry i opactwa benedyktyńskie z przodującym klasztorem w Cluny. Dominowało upodobanie do niezwykle bogatej i monumentalnej dekoracji rzeźbiarskiej , którą zdobiono elewacje i wnętrza budowli.

Średniowiecze

Zgodnie z początkowymi zasadami życia cystersów, pierwsze siedziby budowali głównie zakonnicy i miały one być zaspokojeniem tylko potrzeb podstawowych. W założonej na odludziu w roku 1098r. pierwszej siedzibie Cistercium (Citeaux) zbudowano prawdopodobnie kilka drewnianych budowli - kaplicę , dom z sypialnią i jadalnią oraz kuchnię. Podobnie sytuacja wyglądała w pierwszych filiach tego klasztoru w La Ferte (1113 r.), Pontigny (1114 r) oraz Clairvaux i Morimond (1115 r.) Dopiero następne pokolenie zakonników podjęło się budowy kamiennych klasztorów np. murowane budowle Citeaux zaczęto wznosić dopiero czterdzieści lat po założeniu siedziby.

Prawdziwy przełom w dziejach architektury cysterskiej nastąpił w 1135 r., gdy położono kamień węgielny pod budowę wielkiego kościoła i opactwa w Clairvaux. Od tej chwili, w okresie zwanym złotym wiekiem cystersów dbano, by kościół i klauzura miały ustalony schemat funkcjonalny, zaczerpnięty z wcześniejszych klasztorów benedyktyńskich. Za twórcę tego schematu uważa się św. Bernarda, opata z Clairvaux, który w swych listach piętnował istniejące wówczas formy architektury sakralnej . Krytykował on m.in. ...ogrom kaplic, ich niezmierną długość i zbyteczną szerokość, kosztowne glazury i niepotrzebne malunki, które skupiają na sobie spojrzenie modlących, przeszkadzają w skupieniu ... Zadawał również pytania: ...Co natomiast robią w klasztorach, w obecności zajętych czytaniem braci, owe budzące śmiech potworności, jakieś osobliwie zniekształcone piękno i pełen piękna bezkształt? Na cóż tam nieczyste małpy, dzikie lwy, potworne centaury, półludzie, pstre tygrysy, walczący żołnierze i dmący w rogi myśliwi?.... Jeśli nie budzi wstydu niestosowność, dlaczego nie wywołują żalu poniesione koszty?...

Konsekwencją tej krytyki było wydanie następującego zarządzenia kapituły... Jest kompletnie zakazane posiadać rzeźby. Jeśli chodzi o malowidła, są one dozwolone tylko na krzyżach i te ostatnie muszą być z drewna... W kolejnym zarządzeniu z 1157 r. zakazano budowy kamiennych wież dzwonniczych, w 1182 r. zalecono usunięcie witraży a w 1213 r. zabroniono wykonywania wielobarwnych posadzek i umieszczania rzeźb lub obrazów z wyjątkiem obrazu Zbawiciela Chrystusa.

Również wewnętrzne przepisy zakonne cystersów zawierały wytyczne funkcjonalnej organizacji klasztoru i poszczególnych pomieszczeń np.:

  • Niech żaden klasztor nie zostanie zbudowany w obrębie miast, zamków czy gospodarstw .
  • Niech nic nie będzie skonstruowana po za bramą klasztoru .
  • Klasztor powinien być tak rozmieszczony, by - jeśli to możliwe - wszystkie ważne rzeczy, takie jak woda, młyn, ogród, różne rzemiosła mogły znajdować się wewnątrz ogrodzenia.
  • Nowy opat nie powinien być wysłany do nowego miejsca, bez co najmniej dwunastu mnichów[...] i nim nie postawi następujących budynków: kaplica, refektarz, sala sypialna, dom dla gości, furty, tak by mogli, jak tylko dotrą na miejsce, służyć Bogu i żyć według reguły.
Po śmierci św. Bernarda w 1153 r. i nastąpiła zmiana w kształtowaniu architektury cysterskiej , polegająca na odejściu od głoszonych przez niego wytycznych formalnych. Była ona spowodowana stopniowym rozluźnieniem zasad życia zakonnego i także korzystaniem budowniczych klasztorów z osiągnięć sztuki gotyckiej. Budowane kościoły coraz częściej przypominały katedry i kościół benedyktynów w Cluny, wielokrotnie krytykowany przez św.Bernarda.

W kolejnych stuleciach różnice formalne w architekturze cysterskiej zaczęły się pogłębiać. Kształt budowli klasztornych powstających w różnych krajach Europy zależał od sytuacji gospodarczej i politycznej danego terytorium, a także od poziomu lokalnego budownictwa. Wprowadzono bogate podziały wertykalne i horyzontalne ścian. Rzeźba architektoniczna, mimo że przeważał w niej ornament roślinny i geometryczny, stała się zróżnicowana; wprowadzono także tematykę figuralną i zoomorficzną. Masowo zaczęto stosować wielobarwne posadzki z płytek ceramicznych, często w oknach umieszczano witraże; budowle miały coraz większą skalę.

Mimo tej różnorodności większość budowli klasztornych posiadała podobne rozplanowanie, którego zasady ustalono za życia św. Bernarda. Zgodnie z tymi zasadami zbudowano największe klasztory w Clairvaux i Citeaux, a ich rzuty posłużyły współczesnym badaczom architektury do opracowania tzw. idealnego schematu funkcjonalnego klasztoru cysterskiego, prezentowanego w galerii poniżej.

Rycina ta przedstawia rzut kościoła klasztornego i przylegającego od południa budynku klauzury. Kolorem żółtym zaznaczono klasztorną część mnichów. W jej skład wchodzi wschodnia i środkowa część kościoła oraz wschodnie i południowe skrzydło klauzury z krużgankiem. Kolorem niebieskim zaznaczono część konwersów ze środkową i zachodnią częścią kościoła oraz zachodnim skrzydłem klauzury.

W części kościoła przeznaczonej dla mnichów znajdowały się następujące elementy , opisane na rycinie :
1. prezbiterium z ołtarzem,
2. kaplice boczne z ołtarzami,
3. zakrystia,
4. schody tzw. nocne z kościoła do sypialni mnichów na piętrze,
5. portal prowadzący na cmantarz tzw. porta mortuorum,
6. przegroda oddzielająca część mnichów od części konwersów tzw. lektorium,
7. ozdobne ławki mnichów tzw. stalle,
8. ławki dla chorych,
9. portal prowadzący do części mnichów w klauzurze;

część kościoła dostępna dla konwersów składała się z następujących elementów:
10. ozdobne ławki -stalle konwersów,
11. portal prowadzący do części konwersów w klauzurze furta konwersów,
12. przedsionek tzw. kruchta.

W budynku klauzury mnisi użytkowali następujące wnętrza, opisane na rycinie:
13. wewnętrzny dziedziniec-wirydarz,
14. pomieszczenie do przechowywania ksiąg - armarium,
15. obejście wokół wirydarza-krużganki,
16. miejsce zebrań mnichów- kapitularz,
17. schody tzw. dzienne prowadzące na piętro do sypialni i pod nimi karcer,
18. sypialnia , czyli dormitorium mnichów (na piętrze),
19. latryny mnichów,
20. miejsce do przeprowadzania rozmów- auditorium ,
21. sień prowadząca z wirydarza na zewnątrz klauzury,
22. sala pracy mnichów - fraternia ,często spełniający funkcję skryptorium, w którym mnisi kopiowali dokumenty i księgi,
23. sala nowicjuszy,
24. pomieszczenie ogrzewane - calefactorium,
25. jadalnia - refektarz mnichów,
26. ambona lub pulpit lektora,
27. okienko do podawania potraw,
28. kuchnia,
29. spiżarnia;

w części konwersów znajdowały się :
30. korytarz oddzielający od części mnichów tzw. uliczka konwersów,
31. jadalnia - refektarz konwersów,
sień,
32. podręczny magazyn -cellarium,
33. schody prowadzące do sypialni- konwersów (na piętrze),
34. sypialnia-dormitorium konwersów, 36- latryny konwersów.

Kościół i budynek klauzury były najważniejszymi budowlami klasztoru cysterskiego . Rozplanowanie opactwa dobrze ilustruje rycina przedstawiająca flandryjski klasztor w Ter Duinen [w galerii].

Teren klasztorny, najczęściej położony nad rzeką wśród pól i łąk, u schyłku średniowiecza otoczony był murem obwodowym. Rozmieszczenie budowli klasztornych w znacznym stopniu było podyktowane warunkami terenowymi i umiejscowieniem cieku wodnego oraz drogi dojazdowej. Ważna było także pierwsza decyzja planistyczna dotycząca zlokalizowania kościoła z klauzurą, który zawsze usiłowano zorientować ze wschodu na zachód. Był to zresztą jedyny zespół budynków posiadający zamierzone usytuowanie. Pozostałe budowle gospodarcze i mieszkalne w średniowieczu budowano w miejscach dogodnych terenowo. Jeśli do klasztoru docierano z północy lub południa, a ciek wodny otaczał teren zakonny, to osią zespołu była droga dojazdowa. Po jednej stronie drogi sytuowano kościół i klauzurę, na wschód od nich wznoszono budynek nowicjatu oraz szpital - infirmerię zakonników. W największych klasztorach czasami były dwa szpitale, jeden dla mnichów i drugi dla konwersów. Koło szpitala zwykle był ogród zielny - herbularius, gdzie uprawiano rośliny lecznicze. Od XIII w. w pobliżu klauzury coraz częściej budowano osobny budynek opacki; pierwotnie opat mieszkał wspólnie z mnichami i miał jedynie wydzielony pokój obok dormitorium. Po drugiej stronie drogi sytuowano dwór klasztorny, zwany także curią, z murowaną kaplicą dla ludzi świeckich. W tej części stał także najczęściej spichlerz oraz drewniane domy mieszkalne czeladzi, chlew, stodoła, stajnia itd. Młyn, słodownia, piekarnia i kuźnia była lokalizowana nad ciekiem - młynówką.

Od połowy XIII w. ilość budowli gospodarczych w obrębie murów klasztornych rosła a ich rozmiary były coraz bardziej okazałe. Do nich należą domy i warsztaty kamieniarzy, rzeźbiarzy, cieśli, stolarzy i ślusarzy oraz tkaczy, szewców itd. Kolejnym budynkiem znajdującym się często w obrębie murów klasztornych był dom gościnny. W niektórych opactwach budowano również gołębnik - columbarium, jeśli klasztor posiadał "prawo gołębie" i mógł sprzedawać ptaki lub jeść ich mięso albo jaja.

Czasy nowożytne

Wiek XVI był w życiu Kościoła czasem istotnych przemian, co miało znaczy wpływ na obraz nowożytnej architektury cysterskiej Dla niektórych opactw cysterskich reformacja liczona od wystąpienia Lutra w 1517 r., była końcem egzystencji. Do połowy XVI w. sekularyzacji uległo większość klasztorów angielskich, irlandzkich i niemieckich. Te klasztory, które nie przeszły w posiadanie zamożnego użytkownika, popadały w ruinę. Niektóre kościoły klasztorne, zwłaszcza niemieckie, przekształcono w świątynie protestanckie. Część jednak klasztorów przetrwała i po reformie Kościoła w wyniku soboru trydenckiego (1545-1563), sytuacja opactw się poprawiła. Pod koniec XVI wieku zaczęto podejmować pierwsze wielkie działania budowlane i w zależności od rejonu Europy klasztory modernizowano w różny sposób. W najstarszych i największych klasztorach, zwłaszcza francuskich, najważniejsze budowle pozostawały prawie niezmienione. Uporządkowaniu podlegała natomiast zabudowa gospodarcza -istniejące budynki łączono ze sobą, nowe budowano tak by tworzyły regularne, zwykle osiowe kompozycje planistyczne. Na obrzeżach klasztoru zakładano ogrody o regularnych planach, często z pergolami i oranżeriami. W taki sposób przeobrażono najsłynniejsze opactwa w Citeaux i Clairvaux.

Inaczej wyglądała sytuacja na terenie obecnych południowych Niemiec, Austrii, Czech, Węgier. Na tych terenach okres baroku przyniósł tendencję do przebudowy kościołów i klauzur cysterskich. Powstawały budowle o wielkiej skali, pełne patosu i dynamicznych efektów przestrzennych, wykorzystujących grę światła. Architektura miała odzwierciedlać szczyt potęgi Kościoła katolickiego i katolickich fundatorów-książąt, rycerstwa lub szlachty. W kościołach klasztornych często budowano okazałe fasady wieżowe i zmieniono wystrój, nie ingerując zbyt mocno w średniowieczne wnętrze. Zakres modernizacji w klauzurach był zwykle dużo szerszy. Do istniejących części często dobudowywano nowe; w starych częściach zmieniano elewacje zewnętrzne i budowano kolejne piętra, przez co zwielokrotniano ilość pomieszczeń i powiększano rozmiary wybranych sal - powstawały okazałe biblioteki i refektarze. Takie przebudowy miały miejsce np. w niemieckim klasztorze Kamp (patrz rycina 3 w galerii) i Salem, austriackich opactwach Zwetl i Lilienfeld, w czeskim klasztorze Zlata Koruna.

W niektórych przypadkach prawie w całości burzono dawną klauzurę i na jej miejscu budowano wielokrotnie większą nową budowlę (np. polski klasztor w Lubiążu). Przy nowych budowlach zakładano nowe wspaniałe założenia ogrodowe o regularnych planach. Opactwa tak przeobrażone kojarzyły się bardziej z rezydencjami świeckimi niż siedzibami mnichów.

Taka sytuacja doprowadziła na przełomie XVIII i XIX w. do kolejnego kryzysu Kościoła i w jego następstwie kolejnej sekularyzacji dóbr również cysterskich. Szczególnie widoczne to było we Francji, gdzie po Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 roku wiele klasztorów uległo zniszczeniu i dewastacji. Przestało prawie istnieć pierwsze opactwo cysterskie w Citeaux, wiele innych francuskich klasztorów podzieliło ten los. Jednocześnie jednak coraz częściej do głosu dochodzili obrońcy architektury zwłaszcza średniowiecznej. Od początku XIX wieku, w duchu rozwijającego się romantyzmu, niektóre zniszczone klasztory zaczęto zabezpieczać, często pozostawiając je w formie zakonserwowanych ruin. W tego typu działaniach przodowali Anglicy, tworząc tzw. angielską szkołę konserwacji.

Nie wszystkie jednak klasztory po sekularyzacji zniszczono. Część z nich przeszła w posiadanie innych właścicieli i to od ich majętności oraz pozycji społecznej zależały dalsze przeobrażenia architektoniczne. Najczęściej jednak ograniczały się one do drobnych modernizacji. W pierwszej połowie XIX wieku, zwłaszcza w Niemczech, rozpowszechniły się restauracje w duchu neogotyckim, powstawały też niewielkie budowle historyzujące - neoromańskie i klasycystyczne.

Wiek XX przyniósł nasilenie działań konserwatorskich, poprzedzanych badaniami architektonicznymi. Tak dzieje się zarówno w opactwach, do których powrócili cystersi jak i w klasztorach przekazanych innym formacjom zakonnym, przeznaczonym na szkoły, muzea i w budowlach stanowiących własność prywatną. Najczęściej przywracano budowlom ich najstarszą postać i tylko wyjątkowo powstawała nowoczesna architektura o dużej skali np. kościół w austriackim opactwie Wettingen-Mehererau z 1964 r.

Oprac. Prof. Ewa Łużyniecka

↑ W górę

Galeria

↑ W górę

Liczba wyświetleń: 118072
Data dodania: 2008-06-08 14:15:30
Dodany przez:
Ostatnia aktualizacja: 2008-06-08 14:58:07