Początki fundacji cysterek w Chełmie z braku źródeł są nieznane. Według legendy konwent panien cysterek miał sprowadzić do Chełmna, w 1230 roku, pruski biskup misyjny Chrystian. Mniszki miały przybyć z Trzebnicy. Naukowcy przesuwają tę datę w okolicę roku 1265.
Wydaje się, że pierwsza pewna informacja o cysterkach pojawiła się w roku 1266 i dotyczy, konwentu już istniejącego. W tym to bowiem roku Bertold z Czystego i jego żona Krystyna zapisali chełmińskim cysterkom swe dobra ruchome i nieruchome, zachowując jednocześnie prawo korzystania z nich do śmierci. Nadanie to potwierdził w 1285 roku biskup chełmiński Werner. W momencie nadania konwent musiał już istnieć. Został sprowadzony zapewne z klasztoru Himmelpforte nad Menem przez biskupa Fryderyka von Hausena.
W rok po donacji Bertolda z Czystego, na prośbę biskupa Fryderyka i mistrza krajowego Zakonu NMP (Krzyżaków) Ludwika von Baldescheima, burmistrz i rada miejska Chełmna nadali konwentowi cztery działki budowlane wraz z bramą miejską, w północno-zachodniej części miasta należące uprzednio do Konrada z Papowa.
Warunkiem tegoż nadania było utrzymanie przez mniszki straży w tej części miasta, ponoszenie kosztów utrzymania obwarowań miejskich, a w przyszłości obowiązek wznoszenia murów obronnych. Do tego nadania krzyżacy dołożyli 1 łan i 7 mórg ziemi uprawnej nad rzeką Frybą.
W 1275 roku książę pomorski Sambor II przekazał cysterkom patronat nad kościołem św. Krzyża w Toruniu, strugę i młyn w okolicy Tczewa oraz cztery wsie. W dokumencie tym wymieniona jest z imienia pierwsza opatka chełmińskiego zgromadzenia - Zofia.
O znaczeniu konwentu w Chełmnie świadczy fakt, że w 1282 roku papież Marcin IV wydał dla chełmińskiego klasztoru bullę protekcyjną, w której objął klasztor, jego dobra i dochody szczególną opieką.
W 1295r Mikołaj z Rutek przekazał cysterkom swe dobra. Kolejne nadanie pochodzi z 1312 roku i było aktem wdzięczności mistrza krzyżackiego Konrada z Trewiru za zwycięstwo nad Litwinami. Konwent otrzymał wówczas wieś Grabowo koło Świecia.
Około 1388 roku klasztor chełmiński połączył się konwentem z Torunia. Konsekwencją tego było nadanie obu klasztorom, w roku 1417, przez wielkiego mistrza Michała Kuchmeistera, części dochodów z kaplicy pielgrzymkowej w Zamartem koło Chojnic, zaś w dwadzieścia lat później przekazanie jej obu klasztorom na własność.
Wymienione nadania i posiadłości nie były jedynymi, jakimi dysponował konwent w Chełmie. W połowie XVII wieku posiadał, oprócz patronatów kościelnych, gotówki i innych wartości ruchomych, 29 wsi w pobliżu Chełmna i Świecia, czyli w najbliższej swej okolicy.
Warto nadmienić, że w 1349 roku wielki mistrz zakonu krzyżackiego ufundował w Królewcu filię klasztoru chełmińskiego. Obsadziły ją mniszki z Chełmna i Torunia.
Chełmiński klasztor wyróżniał się tym, że podlegał biskupowi diecezjalnemu oraz nie miał męskiego klasztoru opiekuńczego. Dzięki temu w bardzo wielu sprawach korzystać mógł z dużej samodzielności i niezależności. Pozwoliło to np. na odejście, około 1439 roku, od przepisów cysterskich i przyjęcie łagodniejszej reguły benedyktyńskiej.
W pierwszej połowie XVI wieku dotarła na Pomorze reformacja. Spowodowała ona masowe występowanie zakonnic z klasztorów, spadek powołań oraz samolikwidację niektórych zgromadzeń. W chełmińskim konwencie sytuację pogorszyła jeszcze zaraza. W konsekwencji w klasztorze pozostały tylko dwie mniszki: przełożona Gertruda Lubodziecka (siostra biskupa chełmińskiego) i siostra Agnieszka Plewięcka. Matka przełożona sprzyjała reformacji i dążyła do rozwiązania konwentu. Nie przyjmowała nowicjuszek, rozdawała lub sprzedawała, przy milczącym poparciu brata biskupa, klasztorne dobra i sprzęty. Aby ratować klasztor wojewoda brzesko- kujawski Jan Służewski sprowadził z Gniezna dwie zakonnice bernardyńskie oraz klaryskę, Zofię Izbieńską - siostrę biskupa poznańskiego. Spowodowało to konflikt z benedyktynkami i choć matka Lubodzieska powróciła do katolicyzmu, nie uratowało to konwentu. Przyjmowane nowicjuszki szybko z niego uciekały. Zmarły też Gertruda Lubodzieska i gnieźnieńskie bernardynki.
W tej sytuacji nowy biskup chełmiński, Piotr Kostka, postanowił w roku 1574 przekazać klasztor, po śmierci ostatniej zakonnicy, jezuitom. Gdy 25 listopada 1578 roku zmarła ostatnia z benedyktynek, Agnieszka Plewięcka, i w klasztornych murach pozostała jedynie Zofia Izbieńska. sprawa wydawała się przesądzona. Jednak stało się inaczej.
Pod koniec grudnia 1579 roku do chełmińskiego klasztoru wstąpiła siostrzenica biskupa Kostki - Magdalena Mortęska wraz z grupą swoich przyjaciółek. Jeszcze tego samego roku wybrana ksienią przystąpiła do odnowy zgromadzenia. Jej projekt był jednak tak surowy, że biskup musiał go złagodzić, gdyż w krótkim czasie zakonnice, na skutek wycieńczenia organizmu, zaczęły zapadać na zdrowiu. Osobowość młodej, zaledwie 24-letniej ksieni była tak silna, że do konwentu zaczęło napływać coraz więcej postulantek.
W latach 1580-1601 przez chełmiński klasztor przewinęło się ponad sto nowicjuszek, przybywających z terenów prawie całej Rzeczypospolitej. Były wśród nich młode mieszczki, szlachcianki, przedstawicielki rodów magnackich.
Ksieni Mortęska ogromny nacisk kładła na wykształcenie zakonnic. Każda z przyjmowanych do konwentu sióstr musiała w ciągu roku nauczyć się czytać po polsku i łacinie. Dużą wagę przywiązywała też do rozwoju muzyki w klasztorze, zwłaszcza wielogłosowego śpiewu chóralnego, który za jej sprawą został wprowadzony do nabożeństw w roku 1589. Z jej też inicjatywy przy klasztorze powstała duża biblioteka, a sam klasztor stał się ważnym ośrodkiem kultury i sztuki, promieniującym na cały kraj. Ogromne zasługi położyła też Magdalena Mortęska w dziedzinie edukacji. Z jej bowiem inicjatywy przy zgromadzeniu powstała, uznana za najbardziej nowoczesną w kraju, szkoła dla panien z rodzin szlacheckich i mieszczańskich, w której uczono czytania i pisania, śpiewu, rachunków, a także haftu.
Wszystkie uczennice, bez względu na pochodzenie, traktowane były jednakowo. Wychowanki otrzymywały nie tylko staranne wykształcenie, ale też wpajano im głęboką wiarę i wychowanie w wielkiej pobożności.
Okres rządów ksieni Mortęskiej był najlepszy w dziejach chełmińskiego klasztoru. Powstało w nim wspaniałe wyposażenie klasztornego kościoła, wyremontowano i przebudowano obiekty klasztorne. Czas ten zaowocował też założeniem dwudziestu nowych klasztorów, które w większości obsadzane były mniszkami pochodzącymi z Chełmna. Każdy z nowych klasztorów wyposażany był przez konwent macierzysty w księgi, szaty i sprzęty liturgiczne.
W czasie wojen szwedzkich los okazał się dla konwentu niezbyt szczęśliwy. Mniszki opuściły klasztor i udały się do Bydgoszczy. Ich dobra zostały spustoszone. Wpłynęło to na pogorszenie sytuacji majątkowej konwentu. Po śmierci ksieni Mortęskiej nastąpił zdecydowany spadek znaczenia klasztoru. Magdalena Mortęska zmarła w 1631 roku i została pochowana w oddzielnej krypcie. Pod koniec XVII wieku rozpoczął się jej proces beatyfikacyjny, przerwany w latach późniejszych wydarzeniami politycznymi i do dziś nie zakończony.
Z późniejszych dziejów klasztoru warto wspomnieć, że jedną z przełożonych była tu siostra kanonika warmińskiego, Mikołaja Kopernika.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski Chełmno znalazło się w granicach państwa pruskiego. Nowe władze zajęły dobra klasztorne, a 4 czerwca 1821 roku dokonały kasaty zgromadzenia, konfiskując jednocześnie cały majątek klasztoru, łącznie z dwunastoma tysiącami talarów, jakie znajdowały się wówczas w klasztornej kasie. Siostry przeniesiono do klasztoru w Bysławku.
24 czerwca 1821 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III przekazał zabudowania klasztorne, wraz z częścią dawnych dóbr benedyktynek, działającym w Chełmnie od 1694 roku szarytkom. Niemal natychmiast zorganizowały one tu szpital, a w 1845 roku, po przeprowadzeniu niezbędnych adaptacji, szkołę elementarną dla dziewcząt oraz ochronkę. W roku 1854 szarytki otworzyły przy klasztorze Wyższy Zakład dla Panien wraz z internatem dla dwustu uczennic. Pensja ta, podobnie jak szkoła elementarna i ochronka, przetrwały zaledwie do roku 1875, kiedy to zostały zlikwidowane przez władze pruskie.
Rozszerzenie zakresu zadań konwentu spowodowało zwiększenie jego liczebności. Ten wzrost związany był po części z faktem, że w 1863 roku przeniesiono tu z Poznania siedzibę Centralnego Domu Prowincji Zakonnej, a także nowicjatu. W trzy lata później, w roku 1866 napoczęto powiększanie terenu klasztornego. Zakupiono wówczas trzy kolejne działki przy ulicy Dominikańskiej, a w 1888 roku zachodni odcinek tej ulicy, rozdzielający klasztor od ogrodu. W 1897 roku cały teren otoczono murem. Po odebraniu przez władze pruskie prawa prowadzenia szkół chełmińskie szarytki skoncentrowały całą swą działalność (oprócz misji zagranicznych) na prowadzeniu szpitala, który znacznie rozbudowały. Pod koniec XIX wieku nastąpiła kolejna jego rozbudowa. Obecnie prowadzą tu specjalistyczny zakład dla upośledzonych umysłowo i fizycznie kobiet oraz jedyny w Polsce Specjalistyczny Dom Małego Dziecka.

↑ W górę

Od XIX w. Zespół klasztorny wraz z kościołem p.w. Św. Jana Chrzciciela i św. Jan Ewangelisty znajduje się w rękach Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego ? Paulo, gdzie do dnia dzisiejszego prowadzą dzieła charytatywne.
W skład kompleksu klasztornego wchodzą zabudowania szpitalne i klasztorne, ogrody oraz kościół. Duża przebudowa i rozbudowa zespołu klasztornego nastąpiła pod koniec XIX wieku.

KLASZTOR

Fragment zabudowań klasztornych zajmowany jest obecnie przez Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci i Dorosłych. Na parterze znajdują się tzw. "krużganki krzyżackie" i sale podopiecznych pań ( dwa oddziały). Na piętrze natomiast sale rehabilitacyjne i oddziały dziecięce D.P.S.
Dawny oddział zakaźny szpitala cysterskiego zajmuje oddział męski Domu Pomocy Społecznej, a piętro oddział dziecięcy.
Dobudówka w stylu neogotyckim to obecnie jedno z pomieszczeń gospodarczych Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci i Dorosłych.
Do budynków klasztornych przylega od strony północno-zachodniej wieża Mściwoja (Mestwina) z początku XIII wieku - ocalała część byłej warowni krzyżackiej. Zabudowania między Wieżą Mestwina, a kościołem przeznaczone są na pomieszczenia Domu Pomocy Społecznej, na mieszkania sióstr, na magazyn i pomieszczenia administracyjne.

Zgromadzenie Sióstr św.Wincentego a Paulo
Prowincja Chełmińsko-Poznańska
ul. Dominikańska 40
86-200 Chełmno
tel. 056 691 22 00
fax. 056 691 12 60

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół pocysterski p.w. Św. Jana Chrzciciela i św. Jan Ewangelisty pochodzi z połowy XIIIw.

Wnętrze kościoła posiada ciekawą zabudowę, składa się z dwu kondygnacji. Dolna część kościoła przeznaczona jest dla osób świeckich, górna zwana emporą dostępna jest tylko dla mniszek. Wnętrze jest bardzo bogato zdobione. Uwagę przykuwa portal wejściowy z 1619 r.

Obecny wygląd empory pochodzi głównie z XIX wieku. Emporę zdobią: portret Kseni Mortęskiej (namalowany po jej śmierci w 1658r.), obraz Chrystusa Bolesnego i Maryi ukazujący się św. Franciszkowi w Porcjunkuli (poł.XVII), jak również cenny zabytek malarstwa gotyckiego - polichromie ścienne w formie wąskiego fryzu podokiennego, którego całość złożona jest z 44 scen. Malowidła te są linearne, pozbawione głębi. Pochodzą z poł. XIV w.; ok. 1330 r. Po stronie południowej i części zachodniej zilustrowano księgę biblijną "Pieśń nad Pieśniami"; część północna poświęcona jest Życiu Chrystusa i Maryi, zakończonemu Ukrzyżowaniem ; po stronie zachodniej częściowo są niezidentyfikowane.
Ołtarz główny cechuje bogata dekoracja snycerska i rzeźbiarska (XVIIIw.). Zwieńczony jest postacią Chrystusa z kulą świata. Obraz główny przedstawia: Niepokalane Poczęcie NMP i dwóch patronów kościoła : św. Jana Ewangelistę i św. Jana Chrzciciela.
Przy ołtarzu z lewej strony jest widoczny obraz "Pieta" adorowany przez anioły. Pochodzi z XVII w. z kręgu Bartłomieja Strobla.
Płyta nagrobna Arnolda Lischorena, gotycka, stanowi najstarszy zabytek płyt nagrobnych na Pomorzu. Wmurowana jest w ścianę kaplicy Marii Magdaleny. Wykonana została z czarnego wapienia. Pochodzi z końca XIII wieku.
Epitafium poświęcone zmarłym zakonnicom ufundowane zostało przez Ksenie Magdalenę Mortęską w 1599 r, i. Wykonano je z piaskowca i czerwonego marmuru, jego centrum zajmuje scena wskrzeszenia Łazarza.
Ambona z końca XVIw. wykonana jest z cienkiego drewna; we wnękach intarsje przedstawiające postacie ewangelistów; na całość składa się ośmioboczny kosz z zapieckiem i baldachimem a rokokowe zwieńczenie pochodzi z XVIII wieku.
W bocznej kaplicy znajduje się rzeźba gotycka Chrystusa, naturalnej wielkości, wykonana w drewnie z ok. 1300 roku. Przedstawia Chrystusa w Grobie.
Wnętrza dopełniają, m.in.: prospekt organowy - jeden z najstarszych manierystycznych prospektów na ziemiach polskich ; dzieło organmistrza Chrystiana i malarza Jana Krugera; obraz Madonny z dzieciątkiem z poł. XVII w. malowany na blasze; stalle z 1597-1598 r. ozdobione malowaną intarsją o motywach roślinnych do których w XVIII w. dodano złocone elementy snycerskie i sceny pasyjne; obrazy Drogi Krzyżowej.
Warto również zobaczyć pozostałe obiekty pocysterskie województwa kujawsko-pomorskiego : Byszewo-Koronowo i Toruń.
W Chełmnie natomiast warto zobaczyć:
Kościół Archiprezbiterialny pw. Wniebowzięcia NMP - należący do grupy najstarszych i największych świątyń Pomorza Wschodniego; Górę św. Wawrzyńca, renesansowy ratusz dziś będący siedzibą Muzeum Ziemi Chełmińskiej, jak również zabytkową Basztę Grudziądzką i liczne wieże i baszty wybudowane wzdłuż murów obronnych.

↑ W górę

↑ W górę