Klasztor w Szpetalu został ufundowany przez wojewodę Boguszę Miecławica z rodu Doliwów. Dokument fundacyjny nie zachował się. Przypuszczano, że został on wystawiony w roku 1228. Na podstawie statutów cysterskiej kapituły generalnej można przypuszczać, że pierwsze próby fundacji opactwa cysterskiego podjęte przez biskupa włocławskiego Michała na terenie diecezji włocławskiej odbyły się w roku 1232. Próby te były wynikiem aktywnej polityki biskupa Michała w stosunku do misji na terenie Prus i jego rywalizacji na tym polu z biskupem Chrystianem. Właśnie funkcje misyjne miał spełniać nowy klasztor.
Ponownie fundacja była rozpatrywana w roku 1236, za sprawą prośby wniesionej przez wojewodę Bogusza pozyskanego dla sprawy fundacji przez biskupa Michała. Zlecono wówczas wizytację klasztoru opatom z Łekna i Lądu, natomiast opactwem macierzystym ustanowiono turyński klasztor w Georgenthalu. Konwent musiał tam przybyć stosunkowo szybko. Potwierdza to dokument opata Henryka z Georgenthalu wystawiony między rokiem 1258 a 1262, w którym znalazło się stwierdzenie, że Szpetal był w posiadaniu cystersów ponad dwadzieścia lat. Przybyli tam cystersi przejęli od biskupa włocławskiego Michała istniejący już wcześniej kościół pw. św. Gotarda oraz szpital. Obiekty te znajdowały się początkowo pod opieką benedyktynów.
Funkcje szpitalne powiązane z misją pruską miały mieć prawdopodobnie pierwszoplanowe znaczenie w działalności klasztoru. Jeśli tak faktycznie było, stawia to klasztor w wyjątkowej sytuacji w zakonie cysterskim. W związku z brakiem dokumentu fundacyjnego pierwotne uposażenie klasztoru, pochodzące głównie z nadania wojewody Boguszy -było to trzynaście różnych posiadłości w ziemi dobrzyńskiej. Przypuszczalnie biskup kujawski nadał też jakieś dziesięciny, zaś książę mazowiecki zwolnienia immunitetowe.
Rozwój klasztoru został przerwany przez dwa najazdy Prusów w latach 1242-1243. Część konwentu została wymordowana, część zaś opuściła klasztor.
O podjęciu odbudowy tej fundacji świadczy bulla papieska Innocentego IV oraz dokument księcia lubiszewskiego Sambora II ze zwolnieniami immunitetowymi dla posiadłości szpitala św. Gotarda w Lipicznie. Odbudowa przebiegała z dużymi problemami, na co złożyła się m.in. trudna sytuacja, w jakiej znalazło się macierzyste opactwo w Georgenthalu, w efekcie której, cystersi georgentalscy zrzekli się w roku 1252 opieki nad Szpetalem. Przejął ją na polecenie kapituły generalnej klasztor mormondzki, który z kolei zlecił odnowienie Szpetala klasztorowi w Sulejowie.
W latach pięćdziesiątych więcej uwagi ratowaniu swojej fundacji poświęcił Bogusz Miecławic, odsunięty wówczas od wielkiej polityki. W roku 1258, na mocy nadania testamentowego Bogusza, majątek szpetalski powiększył się o dwie posiadłości - Złotopole i Konarzewo, które jako wkupne miał wnieść benedyktyn Marcin. W związku z egzekucją testamentu doszło do sporu klasztoru szpetalskiego z biskupem włocławskim Wohmirem. Biskup Wohmir uzyskał jeszcze w tym samym roku bullę protekcyjną od papieża Aleksandra IV, w której zostały wymienione m.in. Złotopole i Konarzewo. Przypuszczalnie scedował je na biskupstwo włocławskie mnich Marcin opat szpitala św. Gotarda; szukał nawet wsparcia w dawnym opactwie macierzystym w Georgenthalu.
Spór zakończył się ugodą w 1262 roku, na mocy której Szpetal, reprezentowany przez opata sulejowskiego Piotra, oprócz uznania praw Złotopola i Konarzewa otrzymał jeszcze od biskupa włocławskiego dziesięciny z całego Gęsina, Perkowa i Czołpina. Jednocześnie opat Piotr zrzekł się pretensji do pozostałych spornych posiadłości. Wiadomo, że klasztor w 1258 roku nie posiadał należącego do niego jeszcze w roku 1244 Powsina, które na mocy testamentu Bogusza trafiło do rąk biskupa włocławskiego. Po roku 1258 cystersi weszli w posiadanie Babć, które według testamentu Bogusza miały pierwotnie należeć do franciszkanów inowrocławskich. Pełne odnowienie tej placówki cysterskiej jednak się nie udało.
W wyniku szeroko zakrojonej reformy z roku 1285, którą objęto oprócz Szpetala klasztor w Byszewie i Sulejowie, posiadłości szpetalskie zostały przekazane w ręce cystersów, którzy osiedlili się w Byszewie. Rok 1285 oznacza koniec istnienia opactwa w Szpetalu.

↑ W górę

Niestety zabudowania pocysterskiej nie zachowały się do naszych czasów. Nie ma żadnych informacji na temat opisu kościoła, klasztoru i wyposażenia wnętrza.
Warto zobaczyć pozostałe obiekty pocysterskiej województwa kujawsko-pomorskiego: Byszewo-Koronowo, Chełmno, Toruń.

↑ W górę

↑ W górę