Początki klasztoru Cystersów w Wąchocku sięgają końca XII w. Jako datę fundacji wąchockiej placówki cysterskiej dość zgodnie przyjmuje się rok 1179. Wydaje się, że był to kolejny etap złożonego procesu fundacji klasztoru. Najpewniej pod tą datą odnotowano w tzw. genealogiach cysterskich zgodę kapituły generalnej na fundację nowej wspólnoty. Nie należy jednak odrzucać hipotezy, iż zapisy te są związane z momentem zasiedlenia opactwa kolonią mnichów przybyłych z odległego Morimondu.
Istnieją również wątpliwości co do osoby fundatora fundacji. Starsze badania oraz tradycja klasztorna wskazywały, że założycielem opactwa był możny i znany biskup krakowski Gedko z rodu Powałów (najpewniej syn komesa Trojana Wojsławica), ale akcentowano też znaczący udział w tym przedsięwzięciu ówczesnego princepsa krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego.
Wybór przez Gedkę cystersów wiązał się najpewniej z jego bliską współpracą z księciem Kazimierzem Sprawiedliwym, który wcześniej ufundował klasztor tej reguły w Sulejowie. Można też ostrożnie domyślać się jakiegoś związku fundacji wąchockiej z szeroko zakrojonymi akcjami bp. Gedki i księcia Kazimierza, mającymi na celu wzmocnienie pozycji księcia w Krakowie oraz podniesienie rangi biskupa krakowskiego wśród biskupów polskich (na tym tle rywalizacja Krakowa z Gnieznem). Ostatecznie, w 1179 r. fundacja weszła w końcową fazę realizacji i być może wówczas przybyli mnisi, którzy otrzymali, według dokumentu z 1260 r., szereg wsi, dziesięcin i zwolnień immunitetowych.
Nadania te stanowiły punkt wyjścia rozwoju ekonomicznego nowej wspólnoty cysterskiej i trzeba przyznać, że nie były wielkie. Nie dorównywały one rozległością darowiznom dla klasztorów w Jędrzejowie, Koprzywnicy czy Sulejowie, ale zbliżone były do najstarszego zrębu uposażenia klasztoru w Łeknie z 1153 roku. Wielkość majątku klasztornego została jednak w krótkim czasie pomnożona, gdyż cieszył się on zarówno opieką panujących (Leszek Biały, Bolesław Wstydliwy), jak i hojnością małopolskiego rycerstwa. Książęta wydatnie rozwinęli immunitet klasztorny ekonomiczny i sądowy, natomiast możni przyczynili się do znaczącego zwiększenia dóbr ziemskich. Według dokumentu z 1275 r. klasztor był w posiadaniu trzydziestu pięciu wsi.
Rozwój majątku klasztornego postępował więc szybko i to najpewniej spowodowało podjęcie inicjatywy budowlanej i wzniesienie nowego kościoła oraz budynków klasztornych. Akcja budowlana rozpoczęła się być może jeszcze w 1 ćw. XIII w., a kościół ukończono i konsekrowano jeszcze przed najazdem tatarskim z 1241 r. Zapewne w związku z przedsięwzięciami budowlanymi klasztor uzyskał w 1 poł. XIII w. zezwolenie na bicie monety.
Spore zniszczenia dóbr klasztornych wywołały najazdy mongolskie, a zwłaszcza drugi z lat 1259-1260, skoro krótko potem Bolesław Wstydliwy wielokrotnie czynił nadania bądź ich zatwierdzenia na rzecz klasztoru. W roku 1275 napisał nawet wyraźnie, że powodem wystawienia dokumentu jest właśnie najazd mongolski.
Klasztor znajdował się w posiadaniu salin w Bochni, które pochodziły z nadania Bolesława Wstydliwego. Wraz z donacją soli bocheńskiej w 1249 r. Bolesław nadał też przywilej zezwalający klasztorowi na poszukiwania i eksploatację złota, srebra, ołowiu, miedzi i cyny.
W wieku XIII obserwujemy też stopniowe przenoszenie posiadłości klasztornych na prawo niemieckie. W 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał prawo magdeburskie oraz zezwolił na handel solą, suknem i innymi towarami na terenie całego państwa dla Wąchocka.
W obrębie wszystkich tych posiadłości do klasztoru należało przynajmniej 219,5 łana ziemi z folwarkami, sołectwami, karczmami czternaście folwarków, przynajmniej sześć młynów i osiem stawów, najmniej czterdzieści karczem oraz dwie huty. Można więc przyjąć, że roczny dochód klasztoru u schyłku XV w. wynosił ok. 500 grzywien. Do tego dodać należy trudne do oszacowania dochody z przedsiębiorstw produkcyjnych, folwarków (w XV i XVI w. opactwo posiadało kuźnice w Bzinie, Krzyszowej Woli i Zyrcinie), a także z handlu prowadzonego w miasteczkach klasztornych i dochody z eksploatacji salin.
Całość dochodów uzupełniały spore wpływy z dziesięcin, stawów, młynów, a także handlu. Zapewne już w momencie fundacji, a najpóźniej w pocz. XIII w., klasztor otrzymał pierwsze targi.
Na wiek XV przypada ostateczne wykształcenie się ośrodka miejskiego w Wierzbicy należącej do dóbr klasztoru. Już na początku stulecia znajdował się tutaj samorząd (wójt, ławnicy, sąd niemiecki), a w 1469 r. na sejmie w Radomiu ponownie Kazimierz Jagiellończyk potwierdził prawo magdeburskie.
W Łęczyckiem klasztor posiadał jeszcze jeden ośrodek o charakterze miejskim. Był to Kazimierz, któremu przywileje wystawił jeszcze w 1426 r. Władysław Jagiełło (nadał prawo do dwóch jarmarków - 1 maja i 8 września - oraz targ sobotni).
W czasy nowożytne wkroczył więc klasztor wąchocki jako placówka zasobna i dobrze rozwinięta gospodarczo.
Klasztor posiadał pod swoją opieką kościoły parafialne. Około 1772 r. były to placówki w Wąchocku, Mniszku i Skarżysku Kościelnym.
Wieki XVII i XVIII przyniosły dla klasztoru dwa niekorzystne zjawiska. Pierwszym był najazd szwedzki, a następnie najazd wojsk Rakoczego, które w 1656 r. złupiły i spaliły klasztor. Dewastacji uległo klasztorne archiwum i część zabytków. Klasztor w pełni odbudowano dopiero w 1696 r.
Po trzecim rozbiorze władze austriackie nakazały cystersom wąchockim utrzymywanie szkoły publicznej, ale po kongresie wiedeńskim (1815) klasztor znalazł się w Królestwie Polskim. W roku 1819, decyzją władz carskich i Rządu Królestwa, przeprowadzono kasatę opactwa, a kościół przeznaczono na świątynię parafialną. Budynki klasztorne przejęła Dyrekcja Górnicza Królestwa Polskiego, a rząd Królestwa objął następujące zakłady metalurgiczne (piece i kuźnice): Bzin, Marcinkowo, Rojów, Starachowice, Wąchock i Węgłów. Przejęto też z biblioteki klasztornej 2438 książek. Głównie były to dzieła liturgiczne i teologiczne.
W XIX i w 1 poł. XX w. kościół znajdował się w rękach kleru diecezjalnego, a w 1887 r. przekazano na własność parafii również zabudowania klasztorne. Prowadzono w tym czasie liczne prace konserwatorskie i remontowe.
W roku 1951, po prawie półtorawiekowej nieobecności, kompleks klasztorny ponownie przejęli cystersi, którzy przybyli z Mogiły. Utworzono wówczas przeorat konwentualny, który w 1964 r. podniesiono do rangi opactwa.

↑ W górę

Cystersi przybyli ponownie do Wąchocka w 1951 roku z Mogiły. Przeorat konwentualny podniesiono do rangi opactwa w 1964 roku.
Zespół klasztorny jest bardzo dobrze zachowany i stanowi jeden z piękniejszych przykładów architektury romańskiej w Polsce. Skrzydła południowe i wschodnie pochodzą z XIII stulecia, a skrzydło zachodnie z końca XIII wieku. Zabudowania klasztorne były wiele razy przebudowywane w następnych stuleciach.
We wnętrzach zabudowań znajduje się wiele epitafiów i tablic pamiątkowych: m.in. Hieronima Solikowskiego (opata wąchockiego, zm.1612), Tomasza Żeleńskiego (biskupa łuckiego i administratora wąchockiego), oraz Mikołaja Żeleńskiego (proboszcza łęczyckiego i administratora wąchockiego, zm. 1680)

KLASZTOR

W skrzydle wschodnim znajduje się zakrystia (z XIII wieku; obrazy z zakrystii przedstawiają zakonników pomordowanych podczas najazdu Tatarów w 1260 r. Do zakrystii przylega małe pomieszczenie przeznaczone pierwotnie na bibliotekę podręczną; na uwagę zasługuje małe okienko okratowane, które od czasów wczesnośredniowiecznych nie było poddawane żadnej konserwacji ani przeróbkom), kapitularz (jeden z najstarszych cysterskich zabytków w Polsce, zachowany do dziś autentyczny kapitularz romański; detale architektoniczne kapitularza są bogato zdobione ornamentami roślinnymi), a na piętrze dormitorium z XII w. i trzynastowieczna fraternia przeznaczoną pierwotnie na salę dzienną mnichów.
W skrzydle południowym najbardziej reprezentatywną częścią jest refektarz z XIII wieku. Będący najbardziej okazałą salą ze średniowiecznych zabudowań. W trzech nierównych oknach znajdują się witraże przedstawiające: "Cudowne rozmnożenie chleba"; herby cysterskie, zakonnik piszący księgę; herby cysterskie, św. Bernard. detale architektoniczne są bogato zdobione ornamentami roślinnymi.
Lapidarium klasztorne- znajduje się w sieni o kolebkowym sklepieniu, za klatką schodową. Znajdują się tam umieszczone luźno, romańskie elementy architektoniczne (m.in.: bazy, trzony kolumn, kapitele, segmenty żeber sklepiennych) oraz dawne płyty nagrobne.
Krużganki z okresu romańskiego stanowią najstarszą część opactwa wąchockiego, przebudowane w XVII w.; Ślady dawnej budowli widoczne są na ścianach w formie luków; w pobliżu przejścia z krużganków do kościoła widoczne są również ślady polichromii z XIII i XVII wieku.
Do wschodniej części budynku klasztornego w XVI wieku dobudowano Dom Opata z małym wirydarzem.
W ogrodzie znajduje się pomnik św. Bernarda - patrona cystersów.
Na terenie zabudowań klasztornych w 1991 roku zostało utworzone Muzeum ojców cystersów przedstawiające i upamiętniające ważne wydarzenia z dziejów opactwa, historii ruchu oporu i walk wyzwoleńczych; muzeum powstało w oparciu o zbiory kolekcjonerskie księdza Walentego Ślusarczyka, proboszcza z Nowej Soli.
Znajduje się tu również Krypta "Ponurego" - tablica z czerwonego piaskowca, za którą znajduje się z urna z doczesnymi szczątkami legendarnego dowódcy AK- majora Jana Piwnika "Ponurego"(1912-1944)
W 1995 r. ukończono pracę nad utworzeniem na terenie klasztoru Panteonu Pamięci Podziemnego Państwa Polskiego 1939-45. Na murze po lewej stronie kościoła klasztornego umieszczono tablice pamiątkowe informujące o historii Państwa Podziemnego w latach 1939-45. W centralnej części muru stoi pomnik Podziemnego Państwa Polskiego. Panteon Pamięci zamykają tablice epitafijne komendantów głównych Armii Krajowej.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół klasztorny p.w. Najświętszej Marii Panny i Św. Floriana zbudowany został przed 1241 rokiem. Wnętrze świątyni to trójnawowa, czteroprzęsłowa bazylika z wyrazistym transeptem i prosto zakończonym prezbiterium. Sklepienie nawy głównej spoczywa na ośmiu czterokątnych filarach. Wiele elementów architektonicznych pokrywa płaskorzeźbiona dekoracja zawierająca przede wszystkim ornamenty roślinne. Wyposażenie w przeważającej części pochodzi z epoki baroku.
Po lewej stronie wejścia do kościoła wmurowany jest Kamienny Herb, biskupa krakowskiego Gadki - fundatora opactwa w Wąchocku;
We wnętrzu znajdują się organy, zbudowane przez warsztaty klasztorne, pochodzą z II poł XVII w. i są oceniane jako jedne z najcenniejszych w Polsce. By podnieść walory brzmieniowe instrumentu do odlewania piszczałek użyto czystej cyny. Organy posiadają 15 głosów w 2 klawiaturach manualnych oraz 7 głosów w pedale. Bogata ozdoba snycerska. Pozytyw instrumentu zdobi figura Matki Boskiej Apokaliptycznej i wirująca w czasie gry gwiazda (cymbelstern)
Mały chór zbudowany w XVII wieku w połowie wysokości transeptu ma sześciogłosowe organy. Nad tym chórem znajduje się jedyny w opactwie wąchockim ocalały zwornik przedstawiający Chrystusa Uskrzydlonego. Na posadzce natomiast odnaleźć można fragmenty starych płytek ceramicznych z dawnych cysterskich warsztatów.
W kościele znajduje się dwanaście barokowych i rokokowych ołtarzy. Wyjątek stanowi neoromański ołtarz główny, wzniesionego w 1894r. zawierający w centralnym miejscu obraz patronki cystersów Matki Bożej Miłosierdzia w otoczeniu św. Bernarda i św. Floriana ( 1 poł. XVIII).
Kaplica bł. Wincentego Kadłubka z XVII w. W ołtarzu znajdują się obraz przedstawiający Wincentego Kadłubka autora "Kroniki Polskiej" i biskupa krakowskiego, jak również jego relikwie.
W Kaplica Ukrzyżowania w ołtarzu znajduje się cenny krzyż z wizerunkiem Chrystusa. W podstawie ołtarza znajduje się antepedium z XVIII w., w którym ukazana jest Maryja Miłosierna jako opiekunka cystersów. Na ruchomej zasłonie obrazu nieznany malarz przedstawił Bogurodzicę w otoczeniu św. Bernarda będącego patronem cystersów i św. Floriana - patrona świątyni.
W Kaplica św. Anny Samotrzeć znajduje się rokokowy ołtarz przedstawiającym Matkę Boską, Pana Jezusa i św. Annę, jak również ośmioboczna chrzcielnica z XVI wieku; na ścianie malowidło z przedstawiające scenę objęcia opactwa w Wąchocku przez cystersów.
Dopełnieniem wystroju są pochodzące z tego samego okresu, co zasadnicza grupa ołtarzy - rokokowa ambona z bogatą dekoracją rzeźbiarską, oraz stalle stojące po obu stronach prezbiterium.


Ponadto warto zobaczyć:
Pozostałe obiekty pocysterskiej w województwie : Koprzywnica, Jędrzejów
W Wąchocku natomiast: Kaplicę św. Rocha z XIX w. z późnobarokowym wyposażeniem, pomnik Sołtysa znanego z opowiadania słynnych dowcipów o Wąchocku, Ruiny dawnego zakładu metalowego z 1 poł. XIX w., hale fabryczne i pozostałości dawnego ujęcia wody na rzece Kamiennej;

↑ W górę

↑ W górę