Fundację lokalizowano w centrum wsi o nazwie Szczyrzyc na prawym brzegu rzeki Stradomki n.p.m., w obrębie Beskidu Wyspowego. Proces fundacyjny związany z osadzeniem cystersów na Podhalu datuje się na lata 1231-1243. Pierwszą siedzibą zakonników miał być Ludźmierz. Działania związane z osadzeniem ich w tej miejscowości podjął wojewoda krakowski Teodor lub Czader z rodu Gryfitów. Przekazał on na ten cel dobra zgromadzone przed śmiercią.
Prawdopodobnie fundacja w Ludźmierzu powstała w latach 1231-1234 lub 1238-1242. Nie ma pewności co do macierzy opactwa ludźmierskiego. Mówi się o klasztorze w Sulejowie lub Jędrzejowie. Wydaje się, iż mało zachęcająca dla niemieckich zakonników lokalizacja, w jednym z najsłabiej zasiedlonych, odludnych miejsc Polski oraz skromne uposażenie przesądziły o tym, iż ostatecznie placówkę obsadzono zakonnikami przybyłymi z Jędrzejowa. Nie wiadomo też, kiedy konwent objął w posiadanie nową placówkę i jak wyglądały pierwotne zabudowania. Z pewnym prawdopodobieństwem stwierdzić jednak można, iż około roku 1238 cystersi przebywali już w Ludźmierzu. Uposażenie pierwotne stanowiły dobra przekazane przez Teodora, zgromadzone przed jego śmiercią, która nastąpiła ok. 1237 r. Zlokalizowane były one w trzech kluczach majątkowych. Pierwszy stanowiła okolica Ludźmierza. Drugi klucz składał się z włości położonych w okolicach Szczyrzyca. Trzeci kompleks to miejscowości w pobliżu Mogilan. Do uposażenia pierwotnego zaliczyć należy także Bolechowice lezące w okolicach Wieliczki, wsie pod dzisiejszą Dębicą, Latoszyn i Straszęcin - wymienione w 1239 r. na Droginię.
Przyczyny, jakie legły u podstaw fundacji są złożone. Poza oczywistym dewocyjnym charakterem i prywatną inicjatywą Teodora Gryfity widoczne są także względy o szerszym charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym. Proces kolonizacji i uaktywnienie gospodarcze ziem karpackich były w kręgu zainteresowań zarówno polskiej, jak i węgierskiej strony. Przynależność państwowa pustkowi górskich była w sferze zainteresowań obu stron. Proces zawłaszczania gospodarczo-osadniczego oraz administracyjnego nasilił się w 1 poł. XIII w. Fundacja cystersów, na równi z fundacją klarysek w Sączu, wzięła udział w szerokiej bezprecendensowej akcji kolonizacyjnej Podhala.
Trudne warunki klimatyczne, wylewy rzek, napady zbójników to przyczyny, które zmusiły zakonników do przeniesienia się w dolinę Stradomki. Wydaje się, że ostatecznie po najeździe tatarskim w 1241 r. następuje translokacja klasztoru do Szczyrzca. Część konwentu opuściła Ludźmierz między 1239 a 1243 r. Był to proces długotrwały i złożony, którego źródła należy dopatrywać się m.in. w kwestiach natury gospodarczo-ekonomicznej. Pierwotne uposażenie zorganizowane w odległych od siebie kluczach majątkowych i położenie opactwa w nieprzyjaznej, odludnej, surowej ziemi utrudniały w znacznej mierze propagowanie nowego ustroju wiejskiego opartego na skomasowanych, dobrze zorganizowanych pod względem prawnym włościach
Najstarszy znany autentyczny dokument, mówiący o miejscowości Szczyrzyc i zakonnikach cysterskich, pochodzi z roku 1238. Odnowienie fundacji łączyło się z wieloma zabiegami nad ugruntowaniem pozycji zakonników w kluczu szczyrzyckim, przede wszystkim potwierdzeniem wszystkich darowizn nieżyjącego już fundatora oraz komasacją dóbr.
W dniu 21 czerwca 1251 r. Bolesław Wstydliwy wydał dokument, w którym uwolnił poddanych klasztoru od przewozu, stróży, poradlnego, targowego, przewodu, pogoni, sądów grodzkich. W 1251 r. potwierdził on również przywilej z roku 1234 dotyczący zakładania wsi na Podhalu.
Domena szczyrzycka niewątpliwie objęła znaczną część zachodniego Podhala i rozciągała się ku wschodowi aż po Ostrówsko i Dębno.
Proces kolonizacji Podhala przez cystersów następował powoli. Wydaje się, że prawdziwa kolonizacja Podhala przez cystersów rozpoczęła się dopiero po przeniesieniu się konwentu w dolinę Stradomki, ok. roku 1243.
Dokument z 1254 r. wśród dóbr klasztornych wylicza pola i łąki wsi: Dębno, Długopole, Ludźmierz, Ostrowiec, Ostrówsko i Wilczepole. Stanowiły one zalążki najstarszych osad: Dębna, Długopola, Ludźmierza, Nowego Targu, Ostrowska i Waksmunda. W roku 1308 Władysław Łokietek obdarzył klasztor przywilejem zezwalającym na zakładanie wsi na tzw. prawie niemieckim. Król Kazimierz Wielki potwierdził w 1333 r. dokument Łokietka z 1308 r.
Jak wynika z autentycznych dokumentów z lat 1251-1254, właśnie Bolesław Wstydliwy zezwolił cystersom na sprowadzanie osadników oraz zakładanie miast i wsi, a więc faktem jest, ze w 2 ćw. XIV w. Nowy Targ pojawia się jako miasto będące własnością klasztoru Cystersów w Szczyrzycu. Na podstawie dostępnych informacji wydaje się, ze pierwszej lokacji Nowego Targu, prawdopodobnie na prawie średzkim, dokonali cystersi, a następnie, za czasów Kazimierza Wielkiego, nastąpiła ponowna lokacja w innym miejscu i na prawie magdeburskim - tym samym cystersi utracili prawa do miasta.
Momentem przełomowym jest przejęcie Podhala przez króla. W świetle zachowanych dokumentów król Kazimierz Wielki skonfiskował położone po południowej granicy Polski słabo zaludnione dobra wielu instytucjom kościelnym. Przejęcie podhalańskich dóbr cystersów nastąpiło między rokiem 1335 a 1338, Cystersom pozostawiono wsie Ludźmierz i Krauszów oraz miejsce, gdzie ponownie założyli wieś Rogoźnik.
W 1339 r. klasztor prowadził spory o dziesięciny z Krzyszkowic, Głogoczowa i Włosania.
Dokumenty pochodzące z okresu panowania Ludwika Węgierskiego dotyczą głównie spornych spraw w kluczu ludźmierskim na Podhalu. Zapewne tego samego czasu dotyczy przekaz Długosza, utrwalony w tradycji klasztoru, o wydzierżawieniu przez opata klasztoru -w Szczyrzycu "zamku w Szaflarach, zbudowanego dawniej dla obrony klasztoru w Ludźmierzu". Według kronikarza został on wzniesiony przez cystersów, następnie wydzierżawiony przez jednego z opatów nieuczciwemu Żydowi, który założył mennicę fałszywych pieniędzy. Fakt ów miał być bezpośrednią przyczyną królewskich represji, wśród których dobra klasztorne (w rym wspomniany zamek) zostały skonfiskowane.
W wieku XV klasztor główne swe działania skierował w stronę koncentracji posiadłości ziemskich i scalania ich w obrębie klucza szczyrzyckiego. Doszło wówczas przez różne zamiany do znacznego pomnożenia majątku.
Cały wiek XVI to okres bezustannych problemów z administrowaniem majątkiem ziemskim, liczne procesy z sąsiadami, zatargi o prawa własności i kompetencje w obrębie poszczególnych posiadłości. Wiele z nich miało burzliwy przebieg i ciągnęło się latami.
W roku 1580, na polecenie Stolicy Apostolskiej, wizytował opactwo opat Edmund a Cruce. Spostrzeżenia wizytatora zawarte w jego raporcie pozwalają stwierdzić, że pod koniec XVI w. "zabudowania klasztoru są drewniane i całkowicie starożytne, poza kościołem. Kościół i konwent wymagają sprzętów" Jeszcze smutniej przedstawiał się stan liczebny konwentu. Wizytator podkreślał, iż znajdowało się tam jedynie pięciu kapłanów, a w tym tylko trzech miejscowych.
Na podstawie przekazów pochodzących z archiwum klasztornego należy wnosić, iż cystersi szczyrzyccy odbywali studia na Akademii Krakowskiej. Korzystali z tego prawa do czasu rozbiorów.
Wiek XVII i XVIII to czasy wojen, przemarszów wojsk, grabieży, ale także znakomitej prosperity za czasów opata Drohojowskiego, który rozpoczął przebudowę barokową opactwa ok. 1620 r. Zakończył ją jego następca Remigiusz Łukowski ok. 1640 r. Klasztor utrzymywał się w swych majątkach aż do roku 1794, tj. do śmierci ostatniego opata, Remigiusza Grzymisławskiego.
Po pierwszym rozbiorze Polski oraz próbie kasacji klasztoru w 1795 r. rząd austriacki skonfiskował większą część dóbr. Dobra szczyrzyckie zostały następnie wymienione za Saliny na Kałuszu z hrabią Dzieduszyckim. W 1843 r. osadzono tu zakonników czeskich. Bezowocnie starali się mnisi odzyskać utracone dobra. Po ich powrocie do Czech, w 1848 r. powrócili cystersi polscy.
W 1868 r. klasztor odkupił część swych majątków z rąk hrabiny Dzieduszyckiej. W roku 1918 papież Benedykt XV przywrócił klasztorowi godność opactwa. W czasie drugiej wojny światowej odbywały się w Szczyrzycu tajne kursy gimnazjalne, a po wojnie działało klasztorne gimnazjum, które zostało zlikwidowane w 1955 r. Za czasów opata Benedykta Birosa, w 1945 r. obsadzono zakonnikami klasztor w Jędrzejowie.

↑ W górę

Opactwo szczyrzyckie nie podległo kasacie, jedynie w 1794 r. utraciło godność opactwa i zostało przemianowane na przeorat. W 1918 papież Benedykt XV przywrócił klasztorowi godność opactwa.

KLASZTOR

Obecny budynek klasztorny wzniesiono w XVII w., Liczne detale architektoniczne gotyckie, gotycko-renesansowe, i renesansowe potwierdzają jego przeszłość.
Wirydarz z czterech stron otoczony jest krużgankami. Na krużgankach parteru umieszczono galerie obrazów, znajdują się tam m.in.: Ostatnia Wieczerza (2 poł. XVI w.); Chrystus- szkoła flamandzka ( XVII w.); Pieta - szkoła hiszpańska ( XVI w.); Ukrzyżowanie ze św. Marią Magdaleną (XVII w.); Matka Boska z Marią Egipcjanką i Chrystus echo Homo w otoczeniu Aniołów (szkoła włoska, XVIIw.); Św. Bernard i papież Eugeniusz III ( XVI/XVII w.); Matka Boska z Dzieciątkiem i Janem Chrzcicielem ( XVIII). Wśród rzeźb wyróżnia się Chrystus Ukrzyżowany - rzeźba gotyka z 1440r.
Na krużganku piętra umieszczono barokową rzeźbę z XVII-XVIIIw. przedstawiającą postać Chrystusa Ukrzyżowanego. Cennym dziełem jest obraz przypisywany Stanisławowi Strzelnikowi Chrystus Frasobliwy z Matką Boską, św. Janem Chrzcicielem i św. Andrzejem Apostołem oraz dwoma fundatorami - herb Ogończyk. Obraz ten datuje się na 1 poł. XVI w.
W skład kompleksu klasztornego zaliczamy również spichlerz klasztorny z XVII w. piętrowa budowla, murowana, prostokątna, nakryta czterospadowym dachem, mająca kamienny boniowany portal z herbem Korczaka - opata Stanisława Drohojewskiego, fundatora obecnego kościoła i klasztoru. Obecnie mieści się tam przyklasztorne muzeum do którego zbiorów należy m.in: archiwum, dzieła sztuki, zbrojownia, dział naczyń i szat liturgicznych, zbiór monet, zbiór zegarów staropolskich, dział regionalny i sztuki ludowej, kącik poświęcony pamięci Władysława Orkana oraz zbiór pergaminowych manuskryptów, Krzyż Dobrej Drogi z XV wieku, płaskorzeźbione votum za ocalenie klasztoru, kolekcję kielichów mszalnych, mieczy, kamieni (ponad 4 tys., w tym odłamek meteorytu.
Najcenniejszy dział tworzy zbiór obrazów:

* gotycki obraz Matki Boskiej z Dzieciatkiem (ok.1460 roku)
* obraz Matki Bożej Łaskawej kościoła cystersów w Wistyczach malowany na desce w XVI w.
* obraz wotywny Chrystusa frasobliwego z Matką Boską, św. Janem Ewangelistą, Janem Chrzcicielem i Andrzejem wraz z dwoma klęczącymi fundatorami herbu Ogończyk, z początku XVI w.
* Ukrzyżowanie Chrystusa z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą - obraz malowany na desce na złotym tle z początku XVI w.
* Biczowanie Chrystusa- obraz barokowy z początku XVII w.
* Obrazy ze św. Urszulą, Stanisławem biskupem, Wojciechem i Rozesłaniem Apostołów z XVI w.
Bardzo cenną pamiątką jest również XIX wieczna kopia mapy świata, powstałej w XIII wieku w klasztorze benedyktynów w Epsdorff. Jest to jedyny egzemplarz w Polsce.
W klasztorze mieści się najstarszy browar w Polsce. Powstał w 1623 za czasów Opata Stanisława Drohojowskiego. Dzieje warzenia piwa przedstawiono w jednej z sal muzeum klasztornego, zebrano tam również unikalną kolekcję etykiet szczyrzyckiego piwa.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Obecny barokowy kościół p.w. Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Stanisława Biskupa powstał ok. 1620 r. z fundacji Stanisława Korczaka Drohojowskiego, kanonika gnieźnieńskiego a później opata szczyrzyckiego.
Do świątyni prowadzą wspaniale rzeźbione główne drzwi zawieszone w gotyckim portalu będące dziełem miejscowego zakonnika z połowy XVII w.
Wnętrze pokryte jest polichromią secesyjną wykonaną przez Jana Łukowskiego w 1913r. Wystrój jest barokowy i rokokowy. Na uwagę zasługują: barokowy ołtarz główny fundacji opata Remigiusza Łukowskiego z obrazem przedstawiającym Matkę Bożą Wniebowziętą (pocz. XVII w. );
Cudowny obraz Matki Bożej Szczyrzyckiej z XVI wieku; ambona rokokowa z 2 poł. XVIII w., z rzeźbą św. Stanisława biskupa na baldachimie; krucyfiks z pierwszej połowy XV wieku; kropielnica kamienna z czterema płaskorzeźbami scen męki Chrystusa z końca XVI wieku.
Wnętrze uzupełniają ponadkamienne i marmurowe epitafia inskrypcyjne z XVII i XVIII w. - opatów Stanisława Drohojowskiego, Remigiusza Łukowskiego i Gerarda Pastoriusza.
W kościele przechowuje się również kielichy. Do najciekawszych należa: kielich z elementami wczesnobarokowymi w postaci czary i koszyczka - 1 poł XVII w., gładką stopą z XVIII-XiXw.,na niej znajduje się cecha imienna złotnika M.B.; kielich z modusem i stopą rokokowymi z 2 poł. XVIII i nowszą czarą.

Kontakt:
Opactwo OO.Cystersów
34-623 Szczyrzyc 1
tel. 0048 018 332 00 04

Godziny otwarcia muzeum
Dni powszednie:
od 9.00 do 11.00 i od 14.00 do 17.00
Niedziele i święta:
od 13.00 do 17.00
tel.: 0048 018 332 00 04 wew. 25
Zapraszamy również na stronę opactwa szczyrzyckiego: http://www.szczyrzyc.cystersi.pl

↑ W górę

↑ W górę