Klasztorem macierzystym został duński klasztor w Esrom na wyspie Zelandia.
Kołbacz był pierwszym klasztorem pomorskim na wschód od Odry. Powstał w wyniku rozszerzenia politycznych wpływów duńskich.
W 1173 r. doszło do oblężenia Szczecina przez wojska króla Waldemara I duńskiego. Obrońca grodu, kasztelan Warcisław Świętoborzyc, bliski krewny księcia Bogusława I, wdał się w rokowania, skapitulował, dał okup i zakładników, w zamian otrzymując w lenno Szczecin z okolicą. Jako wyróżniający się chrześcijanin wśród barbarzyńskiego otoczenia, zobowiązał się do sprowadzenia zakonników z Danii, wybudowania dla nich klasztoru w swych dobrach i hojnego uposażenia go. Chociaż nie wiadomo czy fundacja klasztoru znalazła się wśród warunków kapitulacji, jeszcze tego roku książę Bogusław I potwierdził fundację Warcisława.
Cystersi przybyli do Kołbacza 2 lutego 1174 r. pod kierunkiem Reinholda. Czynność prawna mogła nastąpić w 1173 r., a spisanie aktu Bogusława po 15 marca 1176 r.
Pierwotne uposażenie cystersi poszerzali przez donacje, zakupy i zamiany w kierunku południowo-zachodnim ku Odrze na południu na urodzajne czarnoziemy pyrzyckie i w kierunku południowo-wschodnim po Choszczno z biegiem czasu tworząc trzy wielkie kompleksy ziemskie. Do 1274 r., czyli do generalnego potwierdzenia włości przez ostatniego Świętoborzyca Kazimierza, cystersi posiadali w ziemi kołbackiej z górą osiemnaście wsi i dwa miasta (Dąbie, Czarnowo).
Równocześnie z organizacją latyfundium ziemskiego i ekspansją terytorialną opactwo zwiększało zakres praw do ludności w nabywanych majątkach. Otrzymało pełny immunitet ekonomiczny i sądowniczy, zwolnienie poddanych od ciężarów prawa książęcego, od jurysdykcji książęcych urzędników, ciężarów wojskowych, zwolnienie towarów od opłat celnych. Mianowani przez opatów sołtysi mieli też sądownictwo wyższe, przy czym sędzią najwyższym był opat. Obok dziesięcin biskupich cystersi otrzymali również liczne nadania w monopolach książęcych. W 1185 r. Bogusław II nadał prawo korzystania z lasów w ziemi stargardzkiej. Posiedli oni też prawo budowy młynów na rzece Płoni i na jej dopływach, prawo połowu ryb dużymi sieciami na wodach kilku blisko położonych jezior. Liczne były nadania pieniężne z książęcych mennic: szczecińskiej i pyrzyckiej. Często zwalniani byli od podatku zwanego będą, płaconą w pieniądzu i w naturze. Krajobraz naturalny przystosowywano do potrzeb osadnictwa. Już w 1183 r. mnisi zmienili bieg dolny Płoni, kierując rzekę do swej osady w Dąbiu. Spiętrzono wodę koło Kołbacza powodując znaczne podniesienie poziomu wody w jeziorze Miedwie.
Głównym zajęciem mnichów i ich poddanych było rolnictwo. Latyfundium swe rozwijali w regionie wcześniejszego intensywnego osadnictwa, mieli jednak prawo sprowadzania kolonistów.
Z czasem, wraz z zajęciem miejsca mnichów duńskich przez Niemców, pojawiły się niemieckie nazwy miejscowości.
O gospodarce hodowlanej cystersów kołbackich świadczą wielkie owczarnie stwierdzone w XIV w. Dokumenty wzmiankują o świniarniach. Z rolnictwem ściśle powiązane były młyny wodne. Opactwo miało też młyn słodowy, skoro istniał browar w Kołbaczu. Potwierdzone jest źródłowo istnienie warsztatów szewskich, garbarskich, siodlarskich, tkackich i sukienniczych, kowalskich w Kołbaczu, przędzalni w Sobieradzu. Na obszarze tzw. rezerwy pańskiej tworzono gospodarstwa własne oparte na pracy mnichów i konwersów, dwory zwykle kilkułanowe i wielkie folwarki zwane grangiami.
Najstarsza grangia obok wsi Wysokiej Gryfińskiej wzmiankowana jest w 1237 r. Przykładowa grangia złożona była ze spichlerza, stajni, stodół, piekarni, rzeźni, browaru, tłoczni wina, mleczarni, warsztatów rzemieślniczych, cegielni, młyna, karczmy, domów mieszkalnych czeladzi. W centrali kołbackiej zatrudniano łącznie ok. 150 osób, kilku piwowarów, mistrza piekarskiego, kucharzy, maślarzy, ogrodników, owczarzy, plantatorów winnej latorośli, służbę leśną i łowczą. Specjalizowano się też w uprawie warzyw i sadownictwie. Na czele folwarków stali ochmistrzowie , zwykle konwersi. Były one ośrodkami koncentracji produkcji towarowej, rolnej, hodowlanej, rzemieślniczej, także administracji gospodarczej w okolicy, poboru czynszów i innych danin. Gospodarka grangiowa załamała się po połowie XIV w. z powodu ogólnego kryzysu gospodarki cystersów, jednak u schyłku, przed reformacją było ok. 10 grangii.
Cystersi brali również udział w wymianie towarowej z którą wiąże się posiadanie przez cystersów sieci karczem. Już w 1173 r. otrzymali wyłączenie swych statków wraz z ładunkiem od opłat celnych .W 2 poł. XIII w. uzyskali gwarancje swobodnego przewozu zboża w celu wymiany na śledzie oraz transportu innych produktów żywnościowych i odzieży do użytku klasztornego. Dla potrzeb rynku lokalnego organizowali targi, czasem zalążki miasteczek. Nabywali również domy w miastach pomorskich, które służyły jako spichrze, kwatery dla mnichów i konwersów.
W 1259 r. w potwierdzeniu dóbr podchoszczeńskich przez księcia wielkopolskiego jest mowa o prawie zakładania miast na prawie niemieckim.
W XIV w. kończy się okres intensywnej gospodarki rolnej i poszerzania terytorium. Opactwo żyje z nagromadzonego kapitału, lokuje gotówkę w nieruchomościach miejskich, udziela pożyczek, rozbudowuje kościół klasztorny i zabudowania gospodarcze w Kołbaczu. Coraz więcej ziemi znalazło się w rękach dzierżawców i lennego rycerstwa, które coraz skuteczniej konkurowało z opactwem. Prowadziło to często do licznych sporów cystersów z okolicznym rycerstwem.
Załamanie gospodarcze przyniósł wiek XV. Pewną destrukcyjną rolę odegrały też czynniki polityczne, najazd husycki z 1433 r. oraz liczne wojny prowadzone z Brandenburgią. W 1469 r., podczas wojny o sukcesję szczecińską, cystersi złożyli hołd elektorowi brandenburskiemu. W 1478 r. wojska elektora spustoszyły ich majątki w ziemi stargardzkiej i pyrzyckiej oraz dotarły do samego Kołbacza.
Opat kołbacki zajmował czołową pozycję wśród prałatów biskupstwa i księstwa. Obok sześciu innych opatów klasztornych należał do ścisłego sztabu biskupiego i do książęcej rady. Książęta często przebywali w Kołbaczu. Opactwo zajmowało dominującą pozycję polityczną w okresie istnienia księstwa szczecińskiego (1295-1464). Dochodziło jednak też do sporów z władcami Pomorza. W 1242 r., w okresie wojny z Brandenburgią, cystersi przyjęli protekcję margrabiów. W odwecie wójtowie i inni urzędnicy oraz rycerstwo lenne Barnima I poczynili wielkie szkody opactwu. Sprawa dotarła nawet do Rzymu; w 1247 r. biskup Wilhelm doprowadził do zakończenia sporu. Książę oddał opactwu zagrabione majątki, przywrócił prawa i dobra ruchome. Słowiańscy poddani klasztoru mogli być odtąd objęci prawem niemieckim, a lennicy książęcy w dobrach klasztoru mieli dochodzić swych racji nie gwałtem, lecz przed sądem opackim. Za złamanie umowy księciu zagrożono klątwą i nałożeniem na kraj interdyktu.
Klasztor zapewne był miejscem wiecznego spoczynku Swiętoborzyców, a w XIV-XV w. niektórych przedstawicieli szczecińskiej linii Gryfitów. Książęta darczyńcy prosili zwykle o modlitwy w rocznicę zgonu. Cystersi często otrzymywali legaty testamentowe od książąt i rycerstwa. Opaci byli często świadkami czynności prawnych książąt; byli wysyłani w misjach dyplomatycznych do Stolicy Apostolskiej. Od papieży klasztor otrzymywał bulle protekcyjne, potwierdzanie dóbr i przywilejów. Podobne otrzymał od króla niemieckiego Ludwika w 1323 r. i od cesarza Karola IV w 1355 r. Cystersi utrzymywali kontakty z generalną kapitułą w Citeaux. Utrzymywano stosunki z innymi klasztorami cysterskimi (w Dargun, Lehnin, Doberanie, Bukowie, Eldenie, Oliwie, Hiddensee). Opaci wizytowali klasztory filialne w Oliwie (1512), Bierzwniku, Mironicach (1445, 1515), konwent żeński w Pełczycach. Opactwo było wyłączone spod jurysdykcji biskupa kamieńskiego.
Biskup Jan poświęcił 8 lipca 1347 r. nowy kościół klasztorny. Mnisi nie pełnili funkcji proboszczów, lecz w swych dobrach mieli patronaty nad kościołami parafialnymi.
Mniej znamy życie wewnętrzne mnichów. W XV w. spotykamy ich w szkołach wyższych w Lipsku, Rostoku, Heilderbergu, Erfurcie, nawet w Krakowie. W 1456 r. uczestniczyli w organizowaniu pomorskiego uniwersytetu w Greifswaldzie. Jeden z mnichów w końcu XIV w. został biskupem w Hercegowinie, inny w 1447 r. tytularnym biskupem Calhpohs w Tracji. Opat Jan z Zinny (1339) był doktorem teologii po studiach paryskich; zmarły w 1531 r. przeor Dionizjusz Seefeld nosił tytuł profesora.
Klasztor kołbacki był ośrodkiem kultury umysłowej, była tu biblioteka. O uprawianiu historii świadczy rocznik kołbacki. Z wielkiego skryptorium klasztornego zachowało się 78 dokumentów oryginalnych z lat 1261-1536 oraz matrykuła z ok. 1450 r. z odpisem 272 dokumentów z lat 1173-1447.
Cystersi w celu udokumentowania swego stanu posiadania często uciekali się do fabrykowania fałszywych dokumentów.
W Kołbaczu był ośrodek lecznictwa. W Binowie było źródło zdrojowe i miejsce pielgrzymkowe, znane też w czasach nowożytnych. Prądy reformacyjne dotarły w rejon opactwa w 1521 r., gdy w pyrzyckim klasztorze franciszkanów internowano zwolennika Lutra, Jana Knipstrowa. Opat kołbacki Walenty Ludovici był na tyle wpływowy, że w 1523 r. spowodował jego wydalenie z Pyrzyc. Już w 1532 r. klasztor określony został "książęcym". Gdy Ludovici zmarł w 1534 r., w klasztorze było dwunastu braci, jedenastu konwersów, czternaście osób służby i trzech chorych w szpitalu.
Ostatni opat Bartłomiej Schobbe wybrany w 1534 r. nie zdołał już powstrzymać katastrofy, zwłaszcza że tego roku książęta i stany księstwa pomorskiego uznały luteranizm za religię państwową. Jeszcze w 1535 r. Schobbe wystawiał list lenny dla rycerza Hansa von Kremzow z Zaborska, a 22 września dla Eickstedtów z Wełtynia, ale 16 października 1535 r. zrezygnował ze stanowiska, otrzymując od księcia Barnima IX odszkodowanie w postaci dworu w Kołowie wraz z daninami w zbożu, kurach, pieniądzach, z prawem wyrębu drzewa budulcowego i opałowego w pobliskich lasach. Został też ewangelickim plebanem w Kołowie, co oznaczało, że sam przyjął porządek reformacyjny. Jego miejsce w Kołbaczu zajął książęcy urzędnik (Amtmann). Kościół zamieniono na spichlerz domeny. Inwentarz domeny znamy ze spisu z 1652 r.

↑ W górę

KLASZTOR
Z zabudowań klaustrum zachował się jedynie tzw. Dom konwersów (północna cześć zachodniego skrzydła)- z I poł XIII w. Odbudowany w latach siedemdziesiątych XX wieku przeznaczony został na cele kulturalne.
Dom opata - obecnie mieści się w nim biblioteka. Zachowały się w nim wspaniałe detale architektoniczne, na uwagę zasługuje portal zachodni. Posiada on ciekawie profilowane ościeża (z użyciem cegły glazurowanej) i zachowane fragmenty fresków.
Z pomieszczeń klasztornych pochodzą przechowywane w Muzeum Narodowym w Szczecinie detale architektoniczne wykonane z wapienia-głowice, bazy i trzony kolumienek. Głowice są dekorowane motywami figuralnymi (ostatnia ćw. XIII w.), wicia roślinną lub motywami geometrycznymi ( 1 poł. XIV w.)

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Obecnie pocysterski kościół pełni funkcje kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Jest to kościół ceglany (pierwszy obiekt na Pomorzu Zachodnim wzniesiony całkowicie z cegły), późnoromański i gotycki. Jednak z pierwotnego wyposażenia kościoła zachowało się do naszych czasów niewiele.
Aktualnie transept i prezbiterium od połowy XVI w wieku oddzielone są od reszty budowli zamienionej na spichlerz zbożowy. Ołtarz i ambona w obecnej świątyni są dziełem Hansa Schencka.
Zachodnia fasada kościoła jest wspaniałą, pod względem artystycznym i kompozycyjnym, ozdobą kościoła poklasztornego. Szczyt fasady zajmuje promienista rozeta osadzona w okrągłej blendzie.
Kontakt:
Parafia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa
ul. Warcisława 8
74-106 Stare Czarnowo
tel: 0048 91 312 40 27
Zachowały się również do naszych czasów dwa ceglane, gotyckie budynki gospodarcze klasztoru cystersów: stodoła (dziś służy jako pomieszczenie magazynowe) i owczarnia.
Warto również zobaczyć pozostałe zachowane obiekty województwa pomorskiego: Bierzwnik, Cedynia, Choszczno, Koszalin, Marianowo, Pełczyce, a w Kołbaczu Zespół Dworski i Basztę obronną (pozostałość murów obronnych klasztoru)

↑ W górę

↑ W górę