Fundatorem klasztoru cysterek żarnowieckich było opactwo cystersów w Oliwie, które w 1215 roku otrzymało z nadania książęcego wieś Żarnowiec. Fundacja została dokonana prawdopodobnie w 1235 co zdaje się potwierdzać bulla protekcyjna papieża Innocentego IV, biorąca oliwski klasztor wraz z dobrami, w tym jezioro obok siedziby zakonnic, w opiekę Stolicy Piotrowej. Pierwsza wzmianka o nowej fundacji pojawiła się dopiero w roku 1267 zaś w 1279 mowa jest wyraźnie o funkcjonującym już żeńskim klasztorze zakonu cysterskiego. W roku tym książę gdański Mściwój II potwierdził fundację klasztoru i jego dobra, dokładając do nich przywileje sądownicze i ekonomiczne.
Konwent wywodził się prawdopodobnie z miejscowych rodów rycerskich i mieszczańskich, być może pierwsze mniszki sprowadzone zostały z któregoś z istniejących już klasztorów pomorskich lub duńskich. Na czele konwentu stała przeorysza, a zgromadzenie we wszystkich sprawach duchowych i doczesnych podlegało opactwu oliwskiemu, które miało też zadbać o zapewnienie siły roboczej - konwersów. Ponadto opat oliwski uczestniczył w wyborze kolejnych przeorysz i wyznaczał kapelana klasztornego.
Stosunkowo duży, jak na żeńskie konwenty, był majątek klasztorny. Składał się z dziewięciu wsi i osad, czterech folwarków, okolicznych lasów, Jeziora Żarnowieckiego i rzeki Piaśnicy, na odcinku od tego jeziora aż do morza, wraz z fragmentem morskiego brzegu. Przy klasztorze funkcjonował również "podręczny" folwark. Do tego dochodziły patronaty nad kościołami, a w przyszłości również domy w Gdańsku.
Podstawą ekonomiczną klasztoru były dochody z uprawy ziemi, prowadzonej od XIV wieku hodowli owiec, z folwarków, a także gotówka wnoszona we wianie przez wstępujące do konwentu nowicjuszki.
Wkrótce po potwierdzeniu przez księcia gdańskiego stanu posiadania konwent przystąpił do budowy kościoła oraz stałych, murowanych obiektów mieszkalnych i gospodarczych, między innymi browaru, młynów, foluszy i kuźni, zastępując nimi zabudowania drewniane. Prace te ukończono w drugiej połowie XIV wieku, zaś w początkach XV stulecia wzniesiono szpital i dom kapelana klasztornego.
Dzięki licznym nadaniom, a także posagom zakonnic powstała gospodarcza i ekonomiczna potęga konwentu, zaliczanego do największych i najbogatszych w tej części Pomorza.
Proces ten zahamowały wydarzenia polityczne oraz seria klęsk i kataklizmów wojennych. Najpierw w 1433 roku wspomagający wojska polskie w walce z zakonem husyci zajęli dobra klasztorne, grabiąc je i plądrując. Mniszki opuściły wówczas klasztor i ukryły się w jednym ze swych domów w Gdańsku. Z kolei w 1440 roku Żarnowiec nawiedziła zaraza, powodując śmierć jedenastu zakonnic. Następny kataklizm przyniosła wojna trzynastoletnia, kiedy dobra klasztorne i sam klasztor zostały wielokrotnie napadnięte i splądrowane. Bitwa pod Świecinem w 1462 r. między rycerzami zakonu krzyżackiego a wojskami polskimi także doprowadziła do wyrządzenia wielu szkód w dobrach cysterek.
Kazimierz Jagiellończyk, gdy klasztor znalazł się na terenie Prus Królewskich, potwierdził konwentowi wszystkie dotychczasowe dobra i przywileje, dodając do nich, tytułem rekompensaty za straty poniesione w wyniku wojny, parafię pucką. Nadanie to z kolei zaostrzyło konflikt z właścicielami Krokowej, którzy nie godząc się z królewską wolą, poczęli organizować zbrojne napady na klasztorne dobra. Wspomagali ich w tym starostowie puccy.
Wydarzenia wojny trzynastoletniej i późniejsze najazdy spowodowały, że znaczna część klasztornego wyposażenia uległa dewastacji i zagrabieniu. Część sprzętów cysterki rozdały lub sprzedały, by opłacić koszty utrzymania konwentu w trakcie działań wojennych. Na koniec konwent utracił, w 1558 roku, parafię pucką.
Mniej więcej w tym samym czasie przy klasztorze powstała szkoła dla panien z rodzin szlacheckich i mieszczańskich, w której oprócz zasad dobrego wychowania i pobożności, uczono panny sztuki czytania i pisania oraz haftu i szycia.
Na początku XVI w dotarły do Żarnowca prądy reformacyjne, co poskutkowało ucieczką konwersów do miasta, a w konsekwencji zagroziło gospodarce klasztornej. W tej sytuacji mniszki zaczęły osiedlać w przyklasztornym folwarku świeckich rzemieślników i chłopów zagrodników, dając każdemu osiedleńcowi chałupę i pół łana ziemi. Mieli oni płacić za to na rzecz klasztoru roczny czynsz i pracować dla konwentu. W latach 1561-1566, nie mogąc zagospodarować posiadanej ziemi, mniszki oddały ją pod zastaw gdańszczanom.
Następnym skutkiem nasilania się prądów reformacyjnych w klasztorze było odchodzenie z konwentu zakonnic. W roku 1548 pozostało ich w Żarnowcu tylko dziesięć. W latach następnych odeszły kolejne. Te zaś, które pozostały, przestały przestrzegać klauzury i reguły zakonnej.
W tej sytuacji opat oliwski zwrócił się w 1584 roku do ksieni benedyktynek chełmińskich Magdaleny Mortęskiej, o pomoc. Ksieni postawiła jednak warunek, że przysłane przez nią siostry pozostaną przy habitach, regule i zwyczajach benedyktyńskich. Wobec braku zgody opata do sprawy powrócono później. Dzięki biskupowi włocławskiemu Hieronimowi Rozrażewskiemu i staroście puckiemu Ernesta Wejherowi, którego żoną była siostra ksieni Mortęskiej, do Żarnowca przybyło siedem chełmińskich mniszek.
W roku 1589 żarnowieckie zgromadzenie cysterek zostało skasowane, ich budynki i dobra przejęły benedyktynki. Trzy ostatnie cysterki opuściły klasztor.
W chwili przejmowania zespól klasztorny składał się z kościoła, budynku mieszkalnego, domu kapelana, szpitala i szkoły oraz zabudowań gospodarczych. Obiekty te jednak były w tak fatalnym stanie, że po przejęciu ich benedyktynki przede wszystkim musiały się zająć pracami remontowymi i adaptacyjnymi.
W roku 1617 rozpoczął się okres świetności klasztoru, który zaowocował nie tylko podniesieniem klasztornego gospodarstwa z ruiny, ale też jego rozwojem - między innymi powstały dwa nowe folwarki. Klasztor został podniesiony do rangi opactwa, uzyskując tym samym całkowitą samodzielność administracyjną. Odtąd na czele konwentu stała ksieni, którą została Barbara Knutówna - wielka miłośniczka i mecenaska sztuki.
Opactwo benedyktynek w Żarnowcu stało się nie tylko ośrodkiem kulturotwórczym, promieniejącym daleko poza okolicę, ale przede wszystkim silnym centrum polskości na tym terenie, Konwent, w przeciwieństwie do cysterek składał się wyłącznie z Polek.
Okres pomyślności klasztoru przerwały wojny. Najpierw w czasie potopu szwedzkiego mniszki musiały opuścić dobra i przenieść się do Chełmna i Gdańska, następnie - w okresie wojny północnej - oprócz płacenia kontrybucji na rzecz wojsk polskich musiały je jeszcze kwaterować. Pomimo znacznego uszczuplenia dochodów sytuacja klasztoru nie była zła. W celu zapewnienia sobie stałej siły roboczej, benedyktynki stworzyły przy klasztorze osadę rzemieślniczą, która odkąd miała dostarczać robotników na potrzeby klasztorne.
Oprócz istniejącej już, pocysterskiej szkoły dla panien z rodzin szlacheckich i mieszczańskich mniszki otworzyły szkołę dla dziewcząt wiejskich, ucząc je wypracowanych w klasztorze wzorów i motywów hafciarskich. Dało to początek tak charakterystycznego haftu kaszubskiego.

Ponadto zakonnice zajmowały się wyrobem szat liturgicznych, szyjąc je i haftując, przepisywały też i iluminowały rękopiśmienne księgi liturgiczne.
Rok 1772 okazał się tragiczny w skutkach dla żarnowieckiego konwentu. Zapoczątkował on okres likwidacji opactwa, które znalazło się pod zaborem pruskim. Jeszcze w tym roku władze dokonały sekularyzacji zakonnych dóbr. W roku następnym ograniczyły przyjmowanie do konwentu postulantek, a kilka lat później wydały całkowity zakaz ich przyjmowania. Zakonnicom odebrano też część obiektów i pomieszczeń należących do klasztoru.
Zmiany nastąpiły też we wsiach klasztornych. Zwolnienie ludności wiejskiej od obowiązku pańszczyzny i zezwolenie na zmianę miejsca zamieszkania spowodowały odpływ siły roboczej tak, że zakonnice nie mogły uprawiać nawet wydzierżawionych od państwa pruskiego dwóch folwarków, mających zapewnić im egzystencję.
Początek XIX stulecia przyniósł kolejne ograniczenia i zajęcia, między innymi w części obiektów zakwaterowano wojsko. Jednocześnie nałożono na mniszki obowiązek remontowania i utrzymania w dobrym stanie kościoła i wszystkich pomieszczeń klasztornych. W końcu, w 1834 roku konwent skasowano. Zakonnice otrzymały skromne dożywocie i zezwolenie na opuszczenie Żarnowca. Część z nich przeniosła się do Żukowa, do zgromadzenia norbertanek, a dziewięć sióstr, na własną prośbę, pozostało na miejscu. Ostatnia zmarła w nędzy w roku 1866.
Po kasacie klasztoru jego obiekty przejęła miejscowa parafia, w której gestii pozostały do roku 1946. Część obiektów przebudowano, a najbardziej zniszczone, w tym fragmenty skrzydła mieszkalnego, rozebrano. W czasie walk w 1945 roku obiekty poklasztorne uległy częściowo uszkodzeniom, jednak zostały zabezpieczone.
W 1946 roku żarnowiecki klasztor ponownie zasiedliły mniszki. Osadzono w nim konwent benedyktynek, repatriowany z Wilna. W ich rękach obiekty te pozostają do dziś. Siostry po przejęciu claustrum przystąpiły do remontowania go, odbudowy ze zniszczeń wojennych, a także rozbudowy, stawiając na fundamentach rozebranych po 1840 roku części skrzydeł klasztornych budynek mieszkalny. Udało im się też przywrócić jego dawną rangę, jako znaczącego ośrodka kulturalnego i naukowego na Pomorzu Gdańskim.

↑ W górę

Na ślady żarnowieckich Cysterek natkniemy się:

W Żarnowcu
(gmina Krokowa, województwo pomorskie, Archidiecezja Gdańska)

Dawne zabudowania klasztorne, pochodzące z przełomu XIII i XIV w. przylegają nietypowo od strony pn. do budynku kościoła. Na dziedzińcu zachowały się, udostępnione częściowo zwiedzającym, gotyckie krużganki. Zachowały się też: dom kapelana z 1404 r., przebudowany w 1635 r. (dziś plebania) ,spichlerz oraz fragmenty muru klasztornego. Bogaty skarbiec klasztorny (niedostępny dla zwiedzających) zawiera wspaniałą kolekcję ksiąg, m.in. cenne rękopisy z XV w., pastorały i bogato zdobiony graduał ; piękne szaty i hafty liturgiczne, rzeźby sakralne oraz dawne sprzęty. Kościół zbudowany - 4. ćw. XIII w.; rozbudowany po 1389 r., z inicjatywy oliwskich cystersów. We wnętrzu: gwiaździste sklepienia oraz płaskorzeźby figuralne na wspornikach sklepienia: św. Katarzyny i Matki Boskiej z Dzieciątkiem, dwie płyty nagrobne w tym Fryderyka von Raweneck, dowódcy wojsk krzyżackich w bitwie pod Świecinem; XIV-wieczna gotycka figura Madonny z Dzieciątkiem, drewniana Żarnowiecka Pieta z 1430 roku - w specjalnie dla niej wybudowanym w 1630 r. ołtarzu. Z późniejszego wyposażenia: pięknie odrestaurowane stalle z 1719 r.- na nich obrazy przedstawiające historię życia św. Scholastyki i św. Benedykta, stalle rokokowe na chórze ze scenami z życia Chrystusa, ołtarz główny, chrzcielnica z figurą anioła, balustrady komunijne i in.
Zwiedzanie:
zgłaszać się na furtę klasztorną -
tel. (058) 673-75-14; żarnowiec@com.pl lub do plebanii: Parafia pw. Zwiastowania Pana, ks. K.Stachowski tel. (058) 673-71-07; zarnowiec@diecezja.gda.pl Na trasie: Żarnowiec- Puck zwiedzimy: Starzyno, Starzyński Dwór, Mechowo (opis w: Opactwo oliwskie)

W Pucku
(gmina i miasto Puck, województwo pomorskie, Archidiecezja Gdańska)

Parafia p.w. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku - pod patronatem cysterek żarnowieckich (XIV-XVI w). Świątynia zachowała się w pierwotnym stanie z XIV-XV w., niemal bez zniszczeń. Renowacja przeprowadzona w latach 1892-96 objęła założenie sklepień w nawie oraz licowanie murów zewnętrznych. Od 2007 roku prowadzona jest renowacja murów świątyni od strony wnętrza z odsłonięciem do wysokości okien spod tynku gotyckiego ceglanego wątku. W kościele o dawnej świetności Zakonu Cystersów przypominają: dwa gotyckie dzwony (pierwszy- z ok. 1400 r. z napisem „ave maria gratia plena dominus tecum”, drugi z odciskami krzyżackich monet XV w.), kamienna chrzcielnica późnoromańska z XIII wieku, świeczniki, pacyfikał z 1 poł. XV w. z relikwiami Krzyża Świętego oraz monstrancja wieżyczkowa 2 ćw. XVI w. Z późniejszego wyposażenia warto zwrócić uwagę na:
w kaplicy Wejherów: ołtarz manierystyczny z 1623 roku - obrazy „Ukrzyżowanie” i „Złożenie do grobu” z datą 1623 i sygnaturą malarza Hermana Hana na odwrocie; obrazy fundatorów kaplicy (1597) i barokową blachę epitafijną z dwoma poczwórnymi kartuszami herbowymi.

Zwiedzanie:
lipiec - sierpień 10:00 - 14:00;
ks.J.Kuncatel.(058)673-23-18; sappuck@diecezja.gda.pl;www.parafie.puck.pl adres: ul. Ks. Judyckiego 4, 84-100 Puck

Informacja turystyczna:
Centrum Informacji Turystycznej
tel. (058) 673-24-03, adres: pl. Wolności 2, 84-100 Puck; Ośrodek Kultury, Sportu i Turystyki w Gminie Puck ul. 10 Lutego 29, 84-100 Puck tel./fax: (058) 673-16-55 gokpuck@pro.onet.pl

↑ W górę

↑ W górę