W 1238 roku kapituła generalna cystersów zaleciła opatom z Mogiły i Sulejowa wizytację terenu wyznaczonego pod nowy klasztor, w miejscowości Woszczyce w diecezji krakowskiej nieopodal Orzesza.
Z nieznanych przyczyn klasztor powstał w Rudach nad rzeką Rudą, w połowie drogi między Gliwicami a Rybnikiem i Gliwicami a Raciborzem, na szlaku handlowym w diecezji wrocławskiej. Miejsce pod nowy klasztor wybrane zostało przez mnichów z Jędrzejowa. Za fundatora uchodzi książę opolski Władysław.
Początki klasztoru rudzkiego wiążą się z okresem 1252-1258. Pierwotne uposażenie klasztoru rudzkiego nie było duże. Około 1260 r. składało się nań siedem wsi oraz pewne nieskolonizowane jeszcze tereny. Posiadane przez klasztor tereny leśne (m. in. w okolicach Gliwic i na Żywiecczyźnie) były w XIII i XIV w. intensywnie kolonizowane. Posiadłości klasztoru w późniejszym okresie to zaledwie kilkanaście wsi. Podstawą działalności rudzkich cystersów początkowo było rolnictwo i hodowla bydła i trzody. Opactwo rozwijało warzywnictwo, sadownictwo, bartnictwo, zajęło się również produkcją wełny owczej i pszczelarstwem, produkowano wosk, miód pitny i likier; istotna była również hodowla ryb w sztucznych stawach.
Na terenie klasztoru i w dobrach klasztornych były winnice, kuźnie, smolarnie jak również klasztorna huta szkła, gdzie w latach 1712 - 1740 produkowano szkło okienne, karafki, zwierciadła, dzbanki, butelki, naczynia i perełki, a wyroby eksportowano w głąb Austrii. Znaczące miejsce zajmowała gospodarka leśna, produkcja węgla drzewnego i smoły. Szczególną rolę odegrało jednak kopalnictwo rud i związane z nim hutnictwo, oparte aż do poł. XVIII w. na pozyskiwanym z własnych lasów węglu drzewnym. Przynajmniej w czasach nowożytnych dochody klasztoru z tych działów gospodarki były decydujące. W dobrach klasztornych produkowano na wielką skalę żelazo, a w XVIII w. poświadczona jest także produkcja miedzi i szkła. W cysterskich Stodołach w 1747 r. zbudowano i uruchomiono wielki piec na węgiel, pierwszy na Górnym Śląsku. Ponadto Klasztor posiadał własne kopalnie rudy, które były czynne jeszcze w 1756 r.
Prawdopodobnie już w XIV powstała w Rudach pierwsza przyklasztorna szkoła dla chłopców, której celem było przygotowanie do życia zakonnego i kapłaństwa. Za rządów opata Józefa II W latach 1713 - 1715 wybudowano drewnianą, wiejską szkołę dla dzieci, z której w XIX w powstała szkoła gminna. Klasztor zaopatrywał biednych uczniów w żywność i ubiory. Następnie szkoła klasztorna przekształcona została w męskie, prawdopodobnie pierwsze na Górnym Śląsku, gimnazjum realne, przy którym utworzono konwikt młodzieży szlacheckiej. Na początku w czterech klasach uczyło się 17 uczniów. Nauczano w nim greki, geografii, muzyki, śpiewu, przyrody, historii oraz francuskiego i włoskiego. W 1748 r. wybudowano przy klasztorze salę teatralną, w której wielokrotnie odbywały się akademie i sztuki przygotowane na specjalne okazje. Od 1765r przy rudzkim klasztorze funkcjonowała przez 11 lat wyższa uczelnia, w której przygotowywano kandydatów na nauczycieli, a dwa lata później uruchomiono kurs filozoficzny. Przez 66 lat wykształciło ponad dwa tysiące absolwentów, z których ponad pół tysiąca zostało duchowymi.
Z biegiem czasu rosła pozycja klasztoru i jego opatów, którzy zajęli pierwsze miejsce wśród wszystkich prałatów na Górnym Śląsku. W 1510 r. opat Mikołaj IV uzyskał od papieża prawo noszenia insygniów pontyfikalnych.
Opaci rudzcy stracili swoje uprawnienia dopiero po przejęciu większości Śląska przez Prusy. Wieki XV, XVI oraz 1 poł. wieku XVII nie były na ogół korzystne dla klasztoru rudzkiego. Wojny husyckie, reformacja, wreszcie wojna trzydziestoletnia przyniosły zniszczenia, rozprężenie spotęgowane jeszcze niezbyt fortunnymi rządami niektórych opatów, zwłaszcza w XVI w. Największe zniszczenia notujemy w 1627 roku, kiedy wojska gen. Mansfelda splądrowały klasztor.
Klasztor został gruntownie przebudowany po raz pierwszy w latach 1671-1680, pod kierunkiem mistrza murarskiego Melchiora Wernera z Nysy w okresie rządów opata Andrzeja Emanuela Pospela (1648-1679). Zmiany dotyczyły budynków klasztornych i zakrystii przy kościele. Na północ od klaustrum wzniesiono pałac opacki. W latach 1723-1726 do południowego ramienia transeptu została dobudowana kaplica mariacka. Częste przebudowy klasztoru przyczyniły się do utraty średniowiecznego charakteru obiektu.
Po sekularyzacji w 1810 r. z kościoła usunięto część wyposażenia. W 1820 r. dobra klasztorne otrzymał od rządu pruskiego landgraf Wilhelm Amadeusz von Hessen-Rothenburg. Po bezpotomnej śmierci landgrafa posiadłości przejął jego siostrzeniec, Wiktor von Hohenlohe-Waldenburg--Schillingsfiirst, który zaczął przebudowywać klasztor na siedzibę magnacką. Zmiany dotyczyły bardziej otoczenia niż samej bryły klasztoru. Wyburzona została większość budynków gospodarczych. Wytyczono i założono park. Według opisu z tych lat rudzki pałac magnacki liczył 120 sal, halsów, gabinetów, pokojów gościnnych z łazienkami, buduarów itp. Dobra te pozostały przy tym rodzie do 1945 r.
W styczniu 1945 r. budynki podpalone zostały przez sowieckich żołnierzy. Pożar zniszczył rezydencję książęcą, a w kościele naruszył główne elementy konstrukcyjne. W wyniku tych uszkodzeń wkrótce runął filar środkowy nawy, zawaliła się też część sklepień. W 1947-1950 świątynię odbudowano. Usunięto przy tym pozostałości XVIII wiecznych stiuków, ukazując ceglany wątek murów.
W latach 70 XX wieku rozpoczęto remont budynku klauzury i opactwa. Do 1986 roku odgruzowano część wnętrz klasztornych jak również wymurowano na nowo niektóre fragmenty klasztoru. W okresie 1989-1992 odnowiono kaplicę mariacką, która ocalała z pożaru, a następnie fresk w kopule kaplicy Świętego Krzyża. W roku 1995 gruntownej renowacji poddano fasadę główną.
Prace nad rekonstrukcją, odbudową i poddaniem konserwacji Zespołu Klasztorno- Pałacowego nasiliły się w 1998 roku, kiedy pocysterski obiekt stał się własnością Diecezji Gliwickiej i został w nim utworzony Ośrodek Formacyjno-Edukacyjny. Od tego czasu oczyszczano i odgruzowywano kolejne pomieszczenia budynku, otynkowano niektóre pokoje i udostępniono część obiektu zwiedzającym w postaci sal w których organizowane są różnorodne, cykliczne już wystawy, inscenizacje historyczno-edukacyjne oraz jarmarki adwentowe.
Uporządkowany i zadbany został park krajobrazowy "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich", który służy mieszkańcom Rud i licznie przybywającym turystom i pielgrzymom. W kościele organizowane są różnorodne koncerty muzyczne, koncerty kolęd, w tym coroczne cykle koncertów muzyki poważnej pod nazwą "Muzyka w Starym Opactwie", które odbywają się w trzecią niedzielę miesiąca od maja do października.

↑ W górę

KLASZTOR

Pocysterski klasztor jest obecnie w fazie odbudowy i rekonstrukcji. Na ten cel zostały pozyskane fundusze z Programów Operacyjnych: "Infrastruktura kultury i dziedzictwa narodowego" i "Promesa Ministra Kultury".
Z pierwotnych zabudowań nie zachowało się wiele. Obiekt jest w stanie ruiny i składa się z właściwego klasztoru i dobudowanego do niego Domu Opata. Docelowo powstanie tutaj Ośrodek Formacyjno-Edukacyjny Diecezji Gliwickiej.
Na zachód od klasztoru znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena z 1724r.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół poklasztorny p.w. Wniebowzięcia NMP od 1995 r. jest Diecezjalnym Sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej. Kościół konsekrowany w 1303 roku, zachował się do dnia dzisiejszego i jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury na terenie diecezji gliwickiej. Mimo, że po jednym z pożarów nadano wnętrzu charakter barokowy, to po II wojnie świątynia została na nowo odrestaurowana i przywrócono jej pierwotny, gotycki wygląd.
Dwukondygnacyjną fasadę kościoła zdobią figury świętych Michała i Floriana nad pierwszą kondygnacją i Benedykta i Bernarda nad drugą.
W Północnym ramieniu transeptu znajduje się kamienny portal z 1680 r. z monogramem IHS w glorii.
Większość wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu w pożarze w 1945 r. Z ołtarzy bocznych zachowały się jedynie cztery stiukowe, drewniane ołtarze z ok. 1785r. Dwa z nich zawierają obrazy datowane na 1684 r. obraz św. Benedykta i adoracja św. Benedykta przypisywane M. Wilmannowi. Dalsze elementy wyposażenia to wykonane w warsztacie J.Schuberta w latach 1785-1790: zrekonstruowana ambona oraz ślepa ambona z płaskorzeźbą Nawrócenie Wilhelma Akwitańskiego w zaplecku.
W ścianach kościoła wmurowane są płyty nagrobne opatów : Mikołaja IV Toboli z ok.1553 oraz Marcina II z lat osiemdziesiątych XVI w., a także epitafium Jana Dorna i Wawrzyńca Marchella z 1617r.
W tzw. przybudówce umieszczone są cztery drewniane figury - postaci Aarona, Mojżesza, św. Jana Chrzciciela, św. Józefa, dłuta Johanna Melchiora Österreicha.
Barokowa kaplica mariacka z cudownym obrazem Matki Boskiej Rudzkiej, namalowanym temperą na lipowej desce, datowanym na połowę XV w. Wnętrze kaplicy bogato wypełnione polichromiami i sztukateriami. Wszystkie figury składające się na jej wystrój wykonane zostały w stiuku przez J. Schuberta. Dekorację uzupełniają dwa obrazy wiszące we wnękach elewacji bocznych: Zwiastowanie (zapewne pędzla F.A. Sebastiniego), oraz Nawiedzenie. Wejście zamyka kunsztowna krata wykonana w 1687 przez mistrza z Raciborza.
Kaplica p.w. św. Jana Nepomucena zwieńczona jest kopułą, ozdobiona freskami, zachowała się również XVIII - wieczna dekoracja stiukowa. Natomiast kaplicę p.w. św. Krzyża zdobi polichromia z 1775 r. wykonana przez F.A. Sebastiniego. W kopule umieszczona jest scena adoracji św. Bernarda, w medalionach kolejno: Wygnanie z Raju, Potop, Drzewo życia, Ofiara Abrahama. Wewnątrz znajdują się również dwie płyty epitafijne: drewniana - fundatora, księcia Władysława, i kamienna z płaskorzeźbą opata Andrzeja Emanuela Pospala.

Kontakt:
Rzymsko-Katolicka Parafia Wniebowzięcia NMP
47-430 RUDY
ul. Cysterska 1
tel. (32) 4103057
e-mail:parafiarudy@gliwice.opoka.org.pl
www.rudy.gliwice.opoka.org.pl/

OBIEKTY POCYSTERSKIE

Do innych obiektów pocysterskich zalicza się plebanię i kościół na cmentarzu we wsi. Plebanię wzniesiono pod koniec XIX w. w miejscu starszego budynku, którego istnienie w 1 poł XVIII w. potwierdza grafika F.B. Werhnera. Przed wschodnia fasadą stoją dwie XVIII-wieczne figury św. Floriana i Św. Bernarda, wykonana w warsztacie J.Schuberta.
Kościół p.w. św. Marii Magdaleny w końcu XIX w. również zastąpił starsza budowlę. W środku znajduje się retabulum z ok. 1725 r. w formie ramy o bogatej dekoracji akantowo-wstęgowej, przeniesione w 1785 r. z Kaplicy Mariackiej.
CYSTERSKIE KOMPOZYCJE KRAJOBRAZOWE RUD WIELKICH
Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich to Park Krajobrazowy (pow. 504 km2 i otulina 141 km2) na terenie którego znajduje się pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy w Rudach. Obszar ten cechuje się atrakcyjnością przyrodniczą związaną z zachowaną szatą rośliną i ukształtowaniem terenu oraz dużymi wartościami kulturowymi zapoczątkowanych przez leśną i rybacką gospodarkę cystersów jak np. kompleks stawów hodowlanych w Łężczoku, założonych w starorzeczu Odry. W 1957 r. obszar ten objęto ochroną rezerwatową.

Ponadto warto zobaczyć inne zabytki województwa śląskiego, m.in:

• Jasną Górę w Częstochowie;
• Sanktuarium Matki Boskiej Piekarskiej w Piekarach Śląskich,
• Zabytkową Kopalnię "Ignacy" w Rybniku;
• Sztolnię Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach;
• Muzeum Chleba w Radzionkowie www.muzeum-chleba.pl;
• Zamki w Toszku i Chudowie,
• Wzgórze Zamkowe w Cieszynie,
• Szlak Orlich Gniazd w Olsztynie i Mirowie,
• Skansen Kolei Wąskotorowej w Rudach (Linia z Gliwic-Trynku do Raciborza)
• Szlak Architektury drewnianej http://www.silesia-region.pl/sad/

↑ W górę

↑ W górę