Janik z rodu Gryfitów, ówczesny proboszcz gnieźnieński, w poł. XII w. postanowił sprowadzić do Brzeźnicy (zapewne siedziby rodowej) mnichów cysterskich. Uzyskał na to zgodę biskupa krakowskiego Radosta.
Pod koniec lat czterdziestych XII w. (po 1147) przybyli do Brzeźnicy, z burgundzkiego Morimond, zakonnicy, którym fundator przekazał tę wieś wraz z kościołem. Poza tym, nowo przybyli zakonnicy, otrzymali od Jana szereg wsi wydzielonych z jego dóbr rodowych oraz dziesięciny przynależne kościołowi brzeźnickiemu. Nadania te zostały potwierdzone wystawionym przez Janika w 1153 r. dokumentem fundacyjnym.
Po przybyciu cystersów do miejscowości Brzeźnica i wybudowaniu klasztoru dokonano rekonsekracji znajdującego się tam wcześniej kościoła pod nowym wezwaniem św. Wojciecha i NMP, a jego dotychczasowe wezwanie - św. Andrzeja przeszło na zbudowany klasztor i miejscowość - dziś Jędrzejów.
Na uroczystym zjeździe z okazji rekonsekracji kościoła nadano klasztorowi nowe dobra i dziesięciny od arcybiskupa Jana i biskupa krakowskiego Gedko oraz potwierdzono immunitet przez Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego, którego nadawcą był najpewniej Bolesław Kędzierzawy.
W sumie na majątek klasztorny u schyłku XII w. składało się ponad dwadzieścia wsi i dziesięciny z czterdziestu pięciu wsi, a całości dopełniał immunitet, targ w Jędrzejowie i bogate nadania solne.
O rozwoju klasztoru w następnych wiekach świadczyć może podjęcie budowy zespołu klasztornego. Pierwszym jego elementem było wzniesienie nowego kościoła i jego konsekracja w 1210 r. przez biskupa krakowskiego Wincentego nowego kościoła. Była to czteroprzęsłowa bazylika trójnawowa, z prostokątnie zamkniętym prezbiterium. Około poł. XIII w. zbudowano skrzydło kapitularza. Pozostałe skrzydła zespołu klasztornego powstały w 2 poł. XV w.
Jednym z ważniejszych momentów w gospodarczych dziejach opactwa było nadanie praw miejskich Jędrzejowi.
W 1271 r. książę Bolesław Wstydliwy wystawił przywilej lokacyjny, co pozwoliło na czerpanie większych korzyści z położenia przy jednym z wariantów szlaku wiodącego z rejonów Bałtyku i Wielkopolski na Ruś. Obok dawnej wsi Jędrzejów w skład miasta lokacyjnego weszła pobliska włość klasztorna Chołoszyn.
Do końca wieków średnich klasztor cieszył się opieką zarówno książąt dzielnicowych, jak i po zjednoczeniu, królów polskich. Wyrażało się to w licznych nadaniach i przywilejach na rzecz opactwa.
Już w XIII w. opactwo było na tyle silne ekonomicznie (przez ręce klasztorne przeszło pięćdziesiąt pięć wsi, przy czym stale posiadał ich klasztor ponad trzydzieści), i obsada wystarczająca (zapewne przebywało tam kilkudziesięciu mnichów), iż mogło podjąć działania filiacyjne do Ludźmierza-Szczyrzyca (1235-1245) oraz Woszczyc-Rud (1238-1254/55). Opaci jędrzejowscy występowali też jako wizytatorzy lub rozjemcy z ramienia kapituły generalnej cystersów.
W czasy nowożytne wszedł więc klasztor w dobrej kondycji ekonomicznej.
Ok.1630r. majątek nieruchomy opactwa składał się z miasta Jędrzejowa, dwudziestu dwóch wsi i dwóch części wsi, co dawało 134 łany szacunkowo równe ok. 2250 ha.
Koniec XVI w. przyniósł klasztorowi niebezpieczne dla jego gospodarki i organizacji zjawisko komendy. W 1672 r. sprzeciwiając się narzucaniu im zwierzchnika, cystersi jędrzejowscy (po śmierci opata-komendarza Aleksandra Denhofa) nie patrząc na królewskiego nominata wybrali na opata cystersa lądzkiego Stefana Teodora Madalińskiego. Spowodowało to konflikt z królem, który zakończono konkordatem we Wschowie w 1737 r.; na jego mocy utrzymano komendę, ale bezpośrednie rządy w opactwie sprawował wybierany przez zakonników opat. Mimo narzuconej komendy sytuacja gospodarcza opactwa nie uległa zasadniczym zmianom. Tuż przed kasatą klasztor jędrzejowski należał do jednych z najbogatszych tej reguły na ziemiach polskich.
Wieki XVII i XVIII to dążenie do kanonizacji mistrza Wincentego- zwanego Kadłubkiem, byłego biskupa krakowskiego (1208-1218), który zrzekł się godności biskupiej i wstąpił do klasztoru w Jędrzejowie. Relikwie Wincentego wyniesiono na ołtarz 19 sierpnia 1633 r., a rok później, na synodzie warszawskim, biskupi podjęli decyzję wystąpienia do Stolicy Apostolskiej z wnioskiem kanonizacyjnym. 18 lutego 1764 roku papież Klemens XIII zatwierdził oficjalnie kult publiczny Wincentego.
W okresie nowożytnym przebudowom i modyfikacjom uległy średniowieczne zabudowania klasztorne. Zbarokizowano dość gruntownie obiekty klasztorne. W latach 1728-1730 przedłużono prezbiterium. W roku 1734 kościół i klasztor spłonęły, ich odbudowę zakończono w 1754 r. W roku 1800 kolejny pożar zniszczył w dużym stopniu kościół i zabudowania klasztorne. Przed rokiem 1914 ostatecznie rozebrano zniszczone skrzydło kapitularza. W czasach nowożytnych stan osobowy opactwa był podobny jak w średniowieczu. Liczba zakonników wahała się od siedmiu w 1541 r. do dwudziestu ośmiu - w 1623 r., trzydziestu dwóch - w 1772 r., czterdziestu dwóch w 1808 r. Tuż przed kasatą, w roku 1818, przebywało w klasztorze, na placówkach i parafiach dwudziestu siedmiu mnichów, a już po kasacie w 1823 r. jeszcze sześciu.
W 1819 r. na mocy dekretu Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego podpisanego przez prymasa Franciszka Skarbka-Malczewskiego 17 kwietnia skasowano opactwo jędrzejowskie. W wyniku kasaty opactwa zajęto cały majątek ruchomy i nieruchomy (z biblioteką włącznie, która liczyła 605 woluminów, głównie dzieł teologicznych i liturgicznych). Majątek ten następnie przekazano zakonnikom w roczną dzierżawę.
W dniu 24 lutego 1829 r. zmarł ostatni opat Wawrzyniec Drzewiecki, a w 1855 r. ostatni cysters Wilhelm Ulawski. W tym właśnie roku obowiązki duszpasterskie w kościele jędrzejowskim przejął o. Jukundyn Czerwonka z zakonu reformatów. Reformaci zostali usunięci z Jędrzejowa w 1870 r. i w latach 1872-1886 utworzono w klasztorze na polecenie władz carskich Seminarium Nauczycielskie. W roku 1886 na wniosek biskupa kieleckiego Tomasza Kulińskiego kościół przyklasztorny stał się filią parafii Świętej Trójcy w Jędrzejowie. Wreszcie w roku 1913 biskup kielecki Augustyn Łosiński powołał przy kościele samodzielną parafię pw. bł. Wincentego zw. Kadłubkiem.
Cystersi objęli ponownie w posiadanie klasztor jędrzejowski 23 września 1945 r. Decyzję taką podjął biskup kielecki Czesław Kaczmarek, a jej wykonawcą stał się opat szczyrzycki Benedykt Biros. W 1953 r. dekretem prymasa Stefana Wyszyńskiego jędrzejowski przeorat zwykły, podległy dotąd opactwu szczyrzyckiemu, został przekształcony w konwentualny. W roku 1989 klasztorowi jędrzejowskiemu przywrócono rangę opactwa.

↑ W górę

Cystersi powrócili do Jędrzejowa w 1945 roku. W 1989 roku wskrzeszono opactwo jędrzejowskie.
W 1960 roku decyzją księdza biskupa Czesława Kaczmarka kościół został zaliczony do sanktuariów diecezji kieleckiej - Sanktuarium ku czci Błogosławionego Wincentego Kadłubka (biskupa krakowskiego, historiografa, mistrza, kronikarza Polaków).
Od 1992 roku, po wcześniejszych badaniach, w obrębie zabudowań klasztornych i kościoła są prowadzone prace archeologiczne. Wniosły one wiele cennych informacji o najstarszej fazie budowy opactwa. Odsłonięto m.in.: relikty całkowicie zrealizowanego wschodniego, romańskiego skrzydła klasztoru i piwnicę średniowiecznego refektarza pod skrzydłem południowym

KLASZTOR

W czasach nowożytnych skrzydła klasztorne zostały gruntownie przebudowane. Na początku XX w. jedno z nich zostało rozebrane gdyż było zrujnowane. Pozostały po nim jedynie ślady kapitularza (część detali architektonicznych, pokrytych płaskorzeźbioną roślinną dekoracją) Część z nich znajduje się w klasztornym lapidarium oraz w Państwowym Muzeum im. Przypkowskich. Tak więc z klasztoru jędrzejowskiego do naszych czasów dotrwały trzy, piętrowe skrzydła klasztorne o średniowiecznej metryce z XIII i XV wieku.

Ściany krużganków pokryte są wspaniałą barokową polichromią - dzieło Andrzeja Radwańskiego wykonane w latach 1734-39; zawierające sceny z życia świętych i papieży cystersów, adorację Matki Boskiej przez cystersów, sceny z działalności cystersów w czterech częściach świata, a także z historii ich zakonu.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Pocysterski Kościół NMP i św. Wojciecha i bł. Wincentego Kadłubka pochodzi z XIII w. Jego romańska architektura uległa całkowitej przebudowie w XV w., Najważniejsze zmiany nastąpiły po pożarze z 1725r, całej świątyni nadano wtedy wystrój barokowy.

Wnętrze zawiera elementy architektoniczne pochodzące z różnych okresów stylowych-najstarsze z nich są z końca XII w. Są to pokryte florystyczną płaskorzeźbioną dekoracją wsporniki na żebra sklepienne i dwie narożne kolumienki z kaplicy przy południowym ramieniu transeptu. W kaplicy południowej natomiast zachowały się nieczytelne fragmenty polichromii z XIII bądź XIV wieku.
Wyposażenie pochodzi z okresu barokizacji klasztoru. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny kościoła pochodzący z 1731r., zawierający relikwie bł. Wincentego Kadłubka. Zdobiące ołtarz rzeźby przedstawiają Wniebowzięcie NMP. Na uwagę zasługuje również tabernakulum, wybitne dzieło sztuki złotniczej, wykonane przez Kaspra Ksawerego Stipeldeya w Augsburgu ok. 1766 r.,

Kaplicy bł. Wincentego Kadłubka, ściany ozdobiono polichromią przedstawiającą sceny z jego życia.
Dopełnieniem barokowego wystroju są: późnobarokowa ambona z płaskorzeźbą postaci św. Jana Chrzciciela, barokowe stalle wykonane w 1731r., oraz organy - stanowiące najważniejszy zabytek sztuki organowej; na nich wzorowane były organy oliwskie; łączą one elementy stylu późnobarokowego i rokoka, zbudowane w latach 1745-1754 przez organmistrza Józefa Sitarskiego, mają 42 głosy.
W kościele (przy wejściu do zakrystii) znajduje się gotycki nagrobek figuralny kasztelana krakowskiego Pakosława z Mstyczowa (zm. 1319).
Ponadto na ścianach widnieją liczne barokowe epitafia opatów jędrzejowskich m.in.: Bartłomieja Powsińskiego (zm.1622), Adama Makowskiego (zm.1623) Józefa Bernarda Zebrzydowskiego (zm.1710)

Kontakt:
Opactwo Ojców Cystersów
ul. Klasztorna 20
28-300 Jędrzejów
Tel. 0048 041 386 23 08

W okolicy warto zobaczyć:

* bliskie miejsca pocysterskie : Mogiła, Szklane Domy, Wąchock, Koprzywnica

* Państwowe Muzeum im. Przypkowskich zawierające unikalny zbiór zegarów słonecznych i przyrządów astronomicznych z XV-XX w, bogaty księgozbiór, dział apteczny i inne działy.

* rynek z zabytkowymi domami z XVI i XVII w.

↑ W górę

↑ W górę