Proces fundacyjny klasztoru Cystersów, z ostateczną lokalizacją w podkrakowskiej wsi Mogiła, przeprowadzono w latach 1218-1226.
Prawdopodobnie ok. 1218/1219 r. Iwo i Wisław Odrowążowie podjęli pomysł ufundowania klasztoru Cystersów. Na uposażenie nowego klasztoru przeznaczono wówczas ziemie, które należały bezpośrednio do Wisława Odrowąża i jego syna Dobiesława.
Klasztor miał stanąć w Kacicach w pobliżu Prandocina, choć jak wynika ze źródeł, po raz pierwszy konwent pojawił się w Prandocinie. Mnisi przybyli ze śląskiego Lubiąża. Na przełomie lat 1221 i 1222 konwent przybył do Kacic w Małopolsce.
W 1222 roku dochodzi do przejęcia patronatu fundacji przez Iwona Odrowąża, który przekazuje swojemu krewniakowi Wisławowi oraz jego synowi Dobiesławowi zadośćuczynienie w postaci wsi Końskie oraz sześciu innych wsi. Jednocześnie Iwo daruje konwentowi cystersów, z opatem Piotrem na czele, swoją wieś Mogiłę i przeznacza ją na nowe miejsce lokalizacji klasztoru.
Jak wynika z dokumentu fundacyjnego właśnie w tym czasie rozpoczęto wytyczanie miejsca pod nowy klasztor i kościół w Mogile, zapewne rozpoczęto tam również prace budowlane.
Do roku 1225 musiały stanąć w Mogile podstawowe zabudowania sakralne i mieszkalne, gdyż w tym roku konwent zostaje przeniesiony z Kacic do Mogiły, która będzie już docelową lokalizacją.
Mimo faktu wycofania się z fundacji w roku 1222 Wisława Odrowąża, to właśnie on, obok Iwona Odrowąża biskupa krakowskiego, ponosił w pierwszym okresie istnienia klasztoru ciężar fundacji. Prawdopodobnie Iwo, biskup krakowski w latach 1213-1229, projektował fundację rodową Odrowążów. Jednak z czasem pojawiły się problemy w związku z protestami innych członków rodu Odrowążów i stały się jedną z przyczyn zmiany patronatu fundacji, kiedy członkowie rodu próbowali podważyć nadania poczynione przez Iwona.
Iwo prawdopodobnie spowodował również, że kuria rzymska wystawiła bullę konfirmacyjną (Asyż 9 VI 1228), poprzez którą papież Grzegorz IX wziął klasztor mogilski w opiekę i zatwierdził jego posiadłości. Od roku 1222 Iwo występuje w źródłach już jako jedyny fundator klasztoru.
Dopiero z czasem, po rozstrzygnięciu sporu między szarymi mnichami a Odrowążami, czyli po roku 1231, szczególnie zaś od momentu objęcia funkcji biskupa krakowskiego przez kolejnego Odrowąża - Prandotę, można mówić o opiece rodu nad klasztorem, o której wzmiankować będzie jeszcze Jan Długosz.
Nowa placówka była najprawdopodobniej zasiedlana etapami. W latach 1221-1225 w Prandocinie-Kacicach przebywała niepełna obsada z opatem Piotrem i prawdopodobnie dopiero w 1225 r. w Mogile znalazło się zgodnie z regułą trzynastu braci.
Uposażenie pierwotne, jakim dysponowali od 1222 r. cystersi, składało się ze wsi: Prandocin, Kacice, Sędowice, Januszowice oraz 100 grzywien czystego srebra, które Iwo ofiarował z dóbr biskupich. Po 1222 i 1223 r. uposażenie fundacji mogilskiej systematycznie wzrastało. Porównując uposażenie pierwotne z włościami innych zgromadzeń na ziemiach polskich, można stwierdzić, że fundacja mogilska należała do większych.
Bezpośrednie otoczenie klasztoru mogilskiego od początku było w pełni zasiedlone i nie było to z całą pewnością pustkowie, jakiego wymagała kapituła generalna. We wsi Mogiła w latach dwudziestych XIII w. istniał już kościół św. Bartłomieja, a w latach pięćdziesiątych parafia, nad którą cystersi przejęli patronat.
Mimo nieszczęść, jakie spotkały konwent w wyniku najazdów zwłaszcza tatarskich, udało się doprowadzić budynki klasztorne i kościelne do takiego stanu, że w 1266 r. mogła nastąpić ich konsekracja. Dokonał jej w maju 1266 r. biskup Prandota w obecności nowego (od 1266) opata Hartlippa oraz księcia krakowskiego Bolesława z jego żoną Kunegundą. Przy okazji konsekracji kościoła klasztornego przekazał on też cystersom prawo sprawowania posługi duszpasterskiej w parafii św. Bartłomieja w Mogile. Prawo do jej patronatu mieli mnisi już od 1222 r. Fakt ten był przykładem złagodzenia przez kapitułę generalną zakazu uczestnictwa cystersów w duszpasterstwie parafialnym (1253), kiedy kapituła pozwoliła na sprawowanie duszpasterstwa parafialnego, wyłączając zeń jednak udzielanie niektórych sakramentów.
W ciągu 40 lat od przybycia konwentu do Mogiły (a więc w stosunkowo niedługim czasie), do 1266 roku, dzięki licznym nadaniom klasztor mogilski powiększył swoje posiadłości ziemskie oraz korzystał z wielu świadczeń. Stan posiadania opactwa mogilskiego z roku 1266, kiedy ostatecznie konsekrowano kościół, przedstawiał się następująco: czternaście wsi, dziesięciny z dziewiętnastu wsi i z targu w Krakowie, winnica, łąka i las w Czyżynach, dwa źródła solne, immunitet od stróży, przewód dla wsi: Mogiła, Prandocin, Sędowice, Wrocieryż, Bogucin.
Do roku 1309 opaci mogilscy wywodzili się z Francji lub z Niemiec, (pierwszym opatem z Polski był dopiero opat Stefan) i od tego momentu wśród braci pojawiają się powoli Polacy. Jeśli chodzi o czas spolonizowania konwentu, klasztor mogilski był wyjątkiem na tle innych klasztorów małopolskich, gdzie jeszcze w XV i XVI w. większość mnichów stanowili cudzoziemcy.
Od czasów Kazimierza Wielkiego datuje się istotny wzrost znaczenia kultu Świętego Krzyża, w Mogile, mimo iż legenda klasztorna, którą przekazywali w XVI i XVII w. kronikarze klasztorni, każe szukać jego początków już w momencie fundacji i wiązać z wotami złożonymi przy krzyżu przez biskupa Prandotę.
W XVII w. Mogiła nabiera coraz większego znaczenia jako cel pielgrzymek ze względu na obecność cudownego krzyża i wizerunku Chrystusa. Taką pielgrzymkę odbył m.in. w roku 1608 Mikołaj Zebrzydowski, rokoszanin i fundator Kalwarii Zebrzydowskiej.
Z chwilą powstania Akademii Krakowskiej, na prośbę Władysława Jagiełły, w 1401 r. (początek trwającej dwa stulecia bliskiej współpracy cystersów szczególnie z klasztoru mogilskiego i Akademii Krakowskiej), papież Bonifacy wskazał na krakowską uczelnię jako nowe miejsce kształcenia cystersów, teraz również z innych prowincji Europy Wschodniej i Środkowej. Z tego też względu klasztor mogilski został wskazany jako miejsce, gdzie miało powstać seminarium dla studentów zakonnych.
W XV w. opat Piotr Hirszberg zbudował seminarium cysterskie przy Akademii Krakowskiej oraz z wyboru kapituły generalnej został reformatorem zakonu oraz wizytatorem w Prusach i w Polsce.
Od roku 1538, zgodnie z uchwałą sejmu piotrkowskiego, opatami (również mogilskimi) mogli być jedynie przedstawiciele stanu szlacheckiego. Ta uchwała sejmowa wraz z instytucją opatów komendatoryjnych - przysporzyła klasztorowi przez następne lata wiele problemów ekonomicznych i była powodem ciągłych zadrażnień.
W całym XVI w. Cystersi przeżywali spadek liczby powołań, kryzys gospodarczy i rozluźnienie karności. Wysiłki opatów mogilskich nie dały rezultatu, a efekt przyniosła dopiero gruntowna wizytacja opata Chatillon, Edmunda a Cruce (1579-1580), w wyniku której ustanowiono prowincję polską liczącą stu czterdziestu zakonników, w tym piętnastu w Mogile.
Konwent cystersów w czasie wojen polsko-szwedzkich (1655-1660) został rozproszony. Wtedy właśnie, w roku 1655, zabudowania klasztorne strawił pożar, niestety nie jedyny w czasie tej wojny.
W latach sześćdziesiątych XVII w. cystersi prowincji polskiej przedsięwzięli próbę zrzucenia z opactw ciężaru, jakim był patronat (zwany komendą) duchowieństwa świeckiego nad klasztorami. Jeszcze w 1667 r. cystersi podstępem uzyskali przywilej Jana Kazimierza, który przywracał wolną elekcję opatów we wszystkich cysterskich klasztorach polskich. Jednak znacznie gorzej było z egzekucją praw zdobytych dzięki tym przywilejom. Spór między mnichami i królem został zakończony dopiero za czasów Augusta II, kiedy w 1737 r. między Stolicą Apostolską a królem zawarto traktat, w myśl którego, w przypadku klasztoru mogilskiego, podział majątku między klasztor a opata dokonał się w stosunku jeden do trzech, zakonnicy zaś nie mieli już podlegać władzy sądowniczej komendatariusza, lecz opata.
Mogilski instytut filozoficzny również dla kleryków z innych klasztorów powstał z inicjatywy opata komendarza Pawła Piaseckiego (1624-1649) i przetrwał aż do utworzenia studium prowincjalnego, czyli do roku 1718.
Kapituła prowincjalna w Sulejowie (1716r.) zdecydowała o przekształceniu opactwa w Mogile na dom studiów dla klasztorów polskich, pruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zatwierdzenie tego studium przez Stolicę Apostolską nastąpiło w 1723 r., natomiast kapituła generalna wyraziła swoją zgodę dopiero w roku 1738. W imieniu Stolicy Apostolskiej erekcję kolegium w Mogile potwierdził kardynał Fabriccio Paolucci, sekretarz stanu. Dokument ten przyznawał też temu kolegium wszystkie uprawnienia i przywileje, jakie miało Kolegium św. Bernarda w Paryżu, m.in. prawo nadawania stopni doktorskich po dopełnieniu zwykłych warunków.
Z chwilą powstania Kolegium Prowincjalnego wszystkie budynki opactwa stały się własnością klasztoru, natomiast sprawę majątków ziemskich ustaliła komplanacja przeprowadzona za Augusta III w roku 1738.
Działająca w 2 poł. XVIII w. Komisja Edukacji Narodowej ustosunkowała się nieprzychylnie do studiów zakonnych, chcąc je znieść lub podporządkować swoim przepisom. Na obrady kapituły prowincjonalnej w Jędrzejowie (1784r.) przybyli emisariusze Komisji, którzy przedstawili projekt zniesienia kolegium oraz przejęcia jego dóbr i posesji. Mocą zawartej ugody cystersi zatrzymali klasztor w Mogile, przejęli kolegium pojezuickie w Krakowie, lecz zrzekli się praw do parafii w Mogile, wyznaczając na uposażenie dwie wsie: Wiktorowice i Wrożenice.
Cystersi zajęli więc obszerne gmachy w Krakowie przy ulicy Grodzkiej, gdzie przenieśli z Mogiły trzeci i czwarty rocznik filozofii i teologii oraz studentów prawa kanonicznego. Natomiast w Mogile studenci odbywali drugi rok nowicjatu, pobierali nauki retoryki i teologii moralnej. Ponadto dwóch księży słuchało matematyki, "astrologii" i innych przedmiotów w Akademii Krakowskiej, zgodnie z nowym programem nauczania Komisji Edukacyjnej.
Po zajęciu Krakowa w wigilię Trzech Króli 1796 r. gmach kolegium przy ul. Grodzkiej oglądał Landkomissar i uznał go za stosowny na pomieszczenia dla sądu ziemskiego i apelacyjnego. Cystersi byli więc zmuszeni przenieść Kolegium do Mogiły, zostawiając jednego kapłana do spełniania obowiązków duszpasterskich.
Rozbiory utrudniły działanie Kolegium Prowincjalnego, a jego upadek nastąpił 17 września 1819 r.
Studium w Mogile wznowiono w roku 1951. Staraniem ojca Augustyna Ciesielskiego, późniejszego opata, i ojca Andrzeja Kolasy klasztor mogilski stał się ważnym ośrodkiem odrodzenia cysterskiej prowincji w Polsce. Przełom XVIII i XIX w. to stopniowy proces likwidacji dóbr klasztornych.
W wieku XIX klasztor mogilski, jedyny - obok Szczyrzyca - na ziemiach polskich nie uległ kasacie, został za to włączony do austriackiej kongregacji Mehreau.
W roku 1950 państwo przejęło majątki klasztorne, zakon natomiast podjął się nowych zadań. Obok zasadniczego celu Opus Dei wszystkie klasztory i placówki przyjęły pracę duszpasterską i misyjną.

↑ W górę

Opactwo mogilskie to jedno z czterech czynnych opactw w Polsce i jedno z dwóch (obok Szczyrzyca), które w XIX wieku nie uległo kasacie, lecz zostało włączone do kongregacji Meherau. Tak więc, Ojcowie Cystersi przebywają w Mogile nieprzerwanie od 1225 r.
Zarówno zabudowania klasztorne jak i kościół św. Wacława ulegały licznym zniszczeniom podczas wojen czy w skutek pożarów, po których następowały renowacje. (Najistotniejsze w latach: 1474-1488, 1505, 1559-1586, 1587, 1669-1697, 1780, 1901-1902, 1945, 1977, 1997)
Całość zespołu architektonicznego opactwa mogilskiego złożona jest z bazyliki, klasztoru, pałacu opackiego, przeoratu, oraz budynków gospodarczych. Od strony zachodniej przylega również późnogotycki drewniany kościół św. Bartłomieja, oraz bramna dzwonnica z 1752 r.

KLASZTOR

Budynek klasztorny był wznoszony wieloetapowo, mimo iż jego zasadnicza część powstała już w XIII w. Był przebudowywany wielokrotnie, szczególnie w XVIw., a gruntownie na przełomie XVII i XVIII w. W części południowo-wschodniej łączy się z pałacykiem opackim i domem przeorskim.
W skrzydle wschodnim klasztoru mieści się zakrystia, podręczny magazyn, sala opacka (audytorium-miejsce posłuchań i przyjęć; obecnie kaplica akademicka), sień i kapitularz z 1670 r. (a w nim 10 moralitetowych scen z życia mnicha cysterskiego, pochodzących z ok.1660 r.; na skrzydłach drzwi prowadzących do kapitularza wymalowane są postacie czterech ewangelistów).
W skrzydle południowym mieści się tzw. "Kominek" (dawne kalefaktorium)- dziś sala duszpasterstwa Akademickiego i nauczycieli; refektarz z 1450 r. z czterema przęsłami sklepienia krzyżowo-żebrowego - dziś również spełniający funkcję sali posiłków. Nad nimi znajduje się sala dysput zwana salą św. Bernarda.
Zachowały się również pomieszczenia braci konwersów - dawna fraternia z XIII w. (skrzydło zachodnie) została zamieniona na "Katakumby.
Sklepienie XIV wiecznego krużganku, ufundowanego przez Kazimierza Wielkiego, pokryte jest freskami Stanisława Samostrzelnika. Oświetlają go XVIII okna. Na zewnątrz widoczne są ślady dawnych gotyckich okien.
Przez skarbiec, w którym zgromadzono liczne szaty liturgiczne z XVII/XVIII wieku (ornaty, dalmatyki, kapy); naczynia liturgiczne: kielichy (z 1644 r. i 1645 r.), puszki na komunikanty (z XVII i XIX w), kielich mszalny XVII w., drewniany krzyż wyłożony masą perłową z XVIII w., wiedzie przejście do biblioteki. Jest ona późnogotycka, XVI wieczna z 1535 roku i jedna z dwóch w Polsce, które przetrwały do naszych czasów w swojej pierwotnej formie.
Biblioteka mogilska kryje liczne cenne zbiory. Najstarsze obiekty rękopiśmienne i drukowane pochodzą z XV wieku. Bogato prezentują się również dzieła liturgiczne: mszały, psałterze, lekcjonarze, antyfonarze, graduały, hymnarze, druki biblijne i reguły zakonne. Całość wieńczy gotyckie sklepienie ozdobione świetnie zachowanymi freskami Stanisława Samostrzelnika- artysty - cystersa mogilskiego.
W klasztorze znajdują się również renesansowe i barokowe płyty nagrobne, malowidła oraz bogate parlamenty.
Pałacyk opacki wbudowany jest pomiędzy klasztor a przeorat. We wnętrzu znajduje się kilka portali renesansowych i trzy renesansowe kominki. Ponadto okna w renesansowych opaskach, oraz tablica z napisem fundacyjnym z 1569 roku. Pod nią kartusz z herbem Abdank opata Białobrzeskiego. Wewnątrz kilka portali i kominków renesansowych.
Przeorat, w dolnej partii sięga XV wieku. Budynek ten został przekształcony i nadbudowany za czasów opata Erazma Ciołka w pierwszej połowie XVI w. Na elewacji południowej znajduje się wmurowany kamienny medalion z popiersiem króla Zygmunta I, dzieło Giovaniego Ciniego.

KOŚCIÓŁ CYSTERSKI

Kościół klasztorny p.w. Najświętszej Maryi Panny i św. Wacława, sięga pierwszej połowy XIII wieku. Jest to jedna z najstarszych budowli ceglanych w Polsce i jedna z najcenniejszych trzynastowiecznych budowli na terenie ziemi krakowskiej. Otrzymała od Papieża Pawła VI w 1970 roku tytuł Bazyliki Mniejszej.
Kościół ten był dwukrotnie gruntownie przebudowywany. Pierwszy raz na początku XVI w , następnie w 2 poł. XVIIIw. Z najwcześniejszego okresu zachowała się jedynie ceglana piscina znajdująca się w jednej z południowych kaplic bliźnich, oraz niewielka liczba ceramicznych płytek pochodzących z prezbiterium przechowywanych obecnie w zbiorach klasztornych.
Wewnątrz Kościoła znajdują się liczne obrazy i epitafia pochodzące z XVI - XVIII w, oraz kamienne mensy z maswerkami i herbami Odrowążów.
Prezbiterium, transept i kaplice bliźnie południowe pokrywa dobrze zachowana polichromia renesansowa (2 ćw. XVI) autorstwa Stanisława Samostrzelnika.
Oryginalne organy z 1730 roku, zniszczone przez czas, niestety nie zostały odremontowane. Obecne pochodzą z 1927 roku i są dziełem Stanisława Tobola. Mogilskie organy są 36-głosowe.
W ołtarzu głównym centralne miejsce zajmuje gotycki tryptyk z 1514 roku w jego centrum posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem; na skrzydłach malowanych i rzeźbionych przedstawione zostały sceny z życia i męki Chrystusa oraz rzeźby Ojców Kościoła.
Równie cenny jest tryptyk z 1497 r. (sztuka śląska), późnobarokowe stalle znajdujące się w prezbiterium, stalle z Kaplicy Krzyża Świętego (1650 r.) jak i kuta krata ze złoceniami z I poł. XVIIw.
W barokowym ołtarzu kaplicy Cudownego Pana Jezusa znajduje się cudowna rzeźba Chrystusa na Krzyżu (druga tercja XIV w.) stanowiąca cel licznych pielgrzymek, będąca przedmiotem ożywionego kultu religijnego.
Do obiektów cysterskich zalicza się również drewniany Kościół Św. Bartłomieja znajdujący się w pobliżu Opactwa mogilskiego, który do 1951 pełnił funkcję świątyni parafialnej. Zbudowany został przez cieślę Macieja Mączkę w 1466 roku, stanowi jedyny w Polsce zachowany przykład średniowiecznego trójnawowego rozwiązania w drewnie. Ściany wewnętrzne kryje rokokowa polichromia z 1776 r. przedstawiająca portrety postaci historycznych związanych zarówno z historią Mogiły, jak również z postaciami biblijnymi. Ponadto ołtarz dedykowany Św. Annie z 1639 roku; portal gotycki z 1464 roku z inskrypcją fundacyjną budowniczego. Obecne wnętrze zdominowane jest rokokowymi obrazami z XVIII wieku.

Kontakt:
Opactwo Cystersów w Mogile
ul. Klasztorna 11
31-979 Kraków
tel.: 0048 012 644-23-31; 0048 012 644-69-92
fax: 0048 012 644-10-45

Zapraszamy również na stronę internetową Opactwa Cystersów w Mogile: http://www.mogila.cystersi.pl

W okolicy warto zobaczyć:

• bliskie miejsca cysterskie : Szklane Domy, Szczyrzyc, Jędrzejów, Koprzywnica
• Państwowe Muzeum im. Przypkowskich zawierające unikalny zbiór zegarów słonecznych i przyrządów astronomicznych z XV-XX w, bogaty księgozbiór, dział apteczny i inne działy.
• rynek z zabytkowymi domami z XVI i XVII w.

↑ W górę

↑ W górę