Absyda (apsyda) – półkolista nisza otwarta do wnętrza, zamykająca prezbiterium, nawę lub kaplicę;
Adorant – w sztuce sakralnej postać modląca się u stóp Chrystusa lub Marii.
Ambit – inaczej: obejście; przejście wokół prezbiterium, oddzielone od niego ścianą lub arkadami; często z wieńcem kaplic.
Antepedium – inaczej: frontale; draperia lub płyta zasłaniająca dolną partię (stipes) ołtarza.
Architraw – pozioma belka spoczywająca na kolumnach, występuje w architekturze doby antyku i stylach do niej nawiązujących.
Archiwolta – łuk, który wieńczy romańskie i gotyckie portale; często występuje jednocześnie kilka takich łuków, które zmniejszając się odpowiadają uskokom ościeży i tworzą rozglifienie portalu.
Arkada – pojedynczy łuk lub ciąg łuków opartych na kolumnach lub filarach.
Armarium – pomieszczenie w klasztorze do przechowywania ksiąg.
Attyka – z reguły zdobiona najwyższa część ściany, rodzaj ścianki ponad gzymsem wieńczącym budowlę; na zewnątrz budynku – często zasłania dach, wewnątrz – pomiędzy dwoma gzymsami, oddziela sklepienie od filarów.
Audytorium – sala do odczytu; w klasztorze służyła mnichom do omawiania spraw codziennych, rozdzielania prac na bieżący dzień.
Baza – podstawa kolumny lub filara.
Baza attycka – baza kolumny, składająca się z dwóch wałków (torusów) oddzielonych wklęską (trochilusem).
Belka tęczowa – poprzeczna belka (niekiedy o formie krzywolinijnej) ustawiona na filarach łuku tęczowego zwieńczona krucyfiksem, czasem w towarzystwie figur świętych, np. Najświętszej Maryi Panny i Jana Ewangelisty.
Biforium – okno dwudzielne, którego podział wyznacza wewnętrzna kolumienka.
Blenda – ślepa arkada o formie płytkiej ozdobnej wnęki; często pokryta białą zaprawą oraz wewnętrzną malaturą tworzącą iluzję gotyckiego okno.
Cellarium – klasztorny magazyn.
Chór – inaczej: prezbiterium; część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, będąca przedłużeniem nawy głównej poza jej skrzyżowanie z nawą poprzeczną i oddzielona od reszty korpusu łukiem tęczowym; chór stanowił (i do dziś stanowi) najważniejsze miejsce w świątyni chrześcijańskiej (mieści się tu m.in. ołtarz główny); prezbiterium z reguły ma posadzkę podwyższoną o kilka stopni względem pozostałych partii kościoła, często także pod nim umiejscowiona jest krypta; chóry mogą być zamknięte półkoliście (absydialnie),wielobocznie (poligonalnie) lub prostokątnie (prosto); chór może być otoczony przez obejście połączone z nim arkadami; niekiedy także do ścian bocznych prezbiterium przylegają kaplice połączone z nim arkadą.
Chór muzyczny – inaczej: empora organowa, muzyczna; empora w kościele przeznaczona dla organów i muzyków.
Chór zakonnic – inaczej: empora zakonna; empora przeznaczona dla zakonnic w kościele klasztoru żeńskiego.
Claustrum – patrz: klasztor.
Cyborium – kamienny lub drewniany baldachim umieszczany nad ołtarzem lub grobem świętego; określenie to stosuje się również w odniesieniu do kielichu lub puszki na komunikanty.
Czołganka – inaczej żabka; gotycki element dekoracyjny, przypominający liście umieszczany na krawędziach pinakli, wimperg, hełmów wież.
Dach dwuspadowy – patrz: dach siodłowy.
Dach mansardowy – dach o kilku połaciach (płaszczyznach) posiadających różne nachylenie, przy czym połacie niższego poziomu są bardziej strome i z reguły posiadają okna; nakrycie budynku dachem mansardowym umożliwia umieszczenie na poddaszu pomieszczenia mieszkalnego, tzw. mansardy.
Dach naczółkowy – dach dwuspadowy z małymi trójkątnymi płaszczyznami, ścinającymi od góry szczyty.
Dach namiotowy – dach, w którym wszystkie połacie (płaszczyzny) zbiegają się w jednym punkcie.
Dach pulpitowy – dach jednospadowy, o jednej połaci (płaszczyźnie).
Dach siodłowy – dach dwuspadowy; tworzy nad ścianami budynku trójkątne szczyty.
Dormitorium – klasztorna sypialnia.
Empora – rodzaj galerii, balkonu w kościele, służący do powiększenia jego przestrzeni użytkowej, oddzielenia określonej grupy od reszty wiernych, umieszczenia w jej obrębie organów; empory wznoszono w różnych partiach kościoła m.in. nad nawami bocznymi, w nawie poprzecznej, w partii zachodniej.
Empora muzyczna, organowa – patrz: chór muzyczny.
Empora zakonna – patrz: chór zakonnic.
Empora fundatorów – empora przeznaczona dla fundatorów, dobroczyńców kościoła; najczęściej w partii zachodniej świątyni. Epitafium – tablica ku pamięci zmarłego, którą umieszczano na ścianie lub filarze kościoła, kaplicy bądź krużganku; niekiedy bardzo dekoracyjna i rozbudowana.
Fara – główny kościół parafialny miasta.
Fasada – elewacja frontowa budynku.
Filar – podpora pionowa, z reguły masywna, o przekroju prostokątnym lub wielokątnym, choć bywają także filary okrągłe; może być wolnostojący lub wtopiony w ścianę (filar przyścienny).
Filar wiązkowy – filar, którego trzon zespolony jest z otaczającymi go służkami.
Fiala – patrz: pinakiel.
Fraternia – pomieszczenie w klasztorze, służące zakonnikom do wspólnej pracy.
Frontale – patrz: antepedium.
Fryz – poziomy wąski pas, ograniczający lub dzielący płaszczyznę ściany; często profilowany lub zdobiony ornamentem malarskim bądź płaskorzeźbami.
Furta klasztorna – brama wiodąca do zabudowań klasztoru i pomieszczenie znajdujące się przy tej bramie.
Glif – skośne ścięcie ościeży okna lub portalu, często występujące w średniowiecznych budowlach w celu zwiększenia dopływu światła lub poszerzenia wejścia; romańskie i gotyckie portale z rozglifieniem bywały pokrywane bogatą dekoracją, także rzeźbiarską.
Głowica – patrz: kapitel.
Gotycki styl (gotyk) – styl w architekturze średniowiecznej, charakterystyczny dla późnego średniowiecza; główne wyróżniki to: strzelistość i smukłość formy, ostre łuki, stosowanie rozmaitych odmian sklepienia krzyżowo-żebrowego i systemu przyporowego, wykorzystywanie w budownictwie cegły.
Gurt – inaczej: łuk jarzmowy; łuk wzmacniający w sklepieniu; wyznacza podział na przęsła - gurty poprzeczne względem osi głównej sklepienia oraz ogranicza przęsła z boku - gurty wzdłużne o przebiegu zgodnym z kierunkiem osi sklepienia.
Gzyms – poziomy element architektoniczny wysunięty przed lico muru, często profilowany, podtrzymywany na ozdobnych wspornikach; służy zaakcentowaniu horyzontalnych podziałów budynku i ochronie przed deszczem.
Hełm – ozdobne zwieńczenie wieży.
Hypokaustum – system ogrzewania ciepłym powietrzem; w piecu rozgrzewano znajdujące się nad paleniskiem kamienie, te z kolei ogrzewały powietrze, które następnie systemem kanałów prowadzonych pod posadzką przez specjalne płytki posadzkowe z otworami dostawało się do pomieszczeń; system znany od czasów antycznych w średniowieczu stosowany był w klasztorach i zamkach.
Impost – inaczej: nasadnik; element pomiędzy murem lub głowicą kolumny, filara a podpieranym łukiem czy sklepieniem; przyjmuje formę np. odwróconej piramidy o ściętym stożku.
Infirmeria – pomieszczenie w klasztorze przeznaczone dla chorych zakonników.
Kalenica – najwyższa krawędź dachu.
Kalifaktorium (calefactorium) – ogrzewane pomieszczenie w klasztorze.
Kapitel – inaczej: głowica; górna część kolumny, filara, pilastra, która pośredniczy pomiędzy trzonem a podpieranym elementem; przyjmuje różne formy, często jest dekorowana.
Kapitularz – główna sala w klasztorze, stanowiąca przede wszystkim miejsce obrad zakonników; z reguły posiadała reprezentacyjny charakter.
Katedra – inaczej: tum; kościół, będący siedzibą biskupa.
Klasztor – inaczej: claustrum (łac. zamknięcie); założenie architektoniczne przeznaczone do zamieszkania przez członków zakonu (zakonników lub zakonnice), tworzące zamkniętą całość; podstawę klasztoru stanowią: kościół klasztorny i skrzydła klasztorne.
Klauzura – w klasztorze: ściśle określona część budynków, do której wstęp mają tylko członkowie danego zgromadzenia zakonnego.
Klucz – patrz: zwornik.
Kolegiata – kościół przy którym funkcjonuje kolegium kanoników.
Kolumna – pionowa podpora w budowli o przekroju okrągłym, wielokątnym lub profilowanym; może być wolnostojąca, przyścienna, zespolona z filarem; główne części kolumny to: baza, trzon i kapitel; często ma bardzo dekoracyjny charakter.
Kopuła – przesklepienie wnętrza na planie kolistym; rodzaj połowy kuli zamykającej przestrzeń od góry.
Korpus nawowy – część kościoła pomiędzy prezbiterium lub transeptem a fasadą.
Kościół bazylikowy (bazylika) – kościół wielonawowy (najczęściej trójnawowy), którego nawa główna jest wyraźnie wyższa od naw bocznych i posiada własne doświetlenie poprzez okna umiejscowione powyżej poziomów dachów naw bocznych.
Kościół bazylikowy emporowy – bazylika, w której nawy boczne posiadają empory.
Kościół bazylikowy schodkowy – bazylika z więcej niż dwoma nawami bocznymi, ułożonymi malejąco, tak że każda posiada własne okna powyżej poziomu dachu kolejnej nawy bocznej.
Kościół halowy – kościół wielonawowy (z reguły trójnawowy), którego nawy boczne są równej lub prawie równej wysokości co nawa główna, nie posiada ona wówczas własnych okien i jest doświetlana jedynie przez te znajdujące się w nawach bocznych.
Kościół halowy emporowy – kościół halowy, w którego nawach bocznych znajdują się empory.
Kościół pseudobazylikowy – kościół wielonawowy, w którym nawy boczne są wyraźnie niższe od nawy głównej lecz nie posiada ona własnych okien.
Kościół pseudohalowy – kościół halowy, w którym nawy boczne są nieco niższe od nawy głównej; zwany też „halą schodkową”.
Kościół salowy – kościół jednonawowy.
Kościół ścienno-filarowy – kościół salowy z kaplicami międzyskarpowymi, z reguły niższymi od nawy.
Kruchta – przedsionek kościoła.
Krużganek – okalająca dziedziniec galeria utworzona przez arkady wsparte na ciągu filarów bądź kolumn; może być jedno- lub wielokondygnacyjna.
Krypta – wnętrze pod prezbiterium do połowy zagłębione w ziemi, służące do przechowywania relikwii lub jako miejsce pochówku.
Kształtki – profilowane cegły, wykonywane w specjalnych formach, które służyły do murowania rozmaitych detali architektonicznych, np. fryzów, służek.
Kwiaton – dekoracyjne zwieńczenie w formie kwiatowej lub liściastej sterczyny, stosowane w gotyckich pinaklach, wieżyczkach, wimpergach.
Latarnia – ażurowa nadbudówka na szczycie kopuły, służąca doświetleniu pomieszczenia.
Lektorium – przegroda ołtarzowa, rodzaj ścianki (drewnianej lub murowanej) oddzielającej chór od korpusu nawowego; posiadało jedno lub kilka przejść oraz balkon z pulpitem; większość lektoriów zburzono, ponieważ nie pozwalały widzieć wiernym ofiary mszalnej.
Lizena – pionowy pas na murze, często łączący się z innymi lizenami za pośrednictwem fryzu.
Lukarna – okno w dachu, które wystaje przed jego płaszczyznę i znajduje się jednocześnie w przedłużeniu elewacji ściany, opierając się na niej.
Luneta – wycinek sklepienia poprzeczny względem jego osi, z reguły zaopatrzony z okna.
Łuk – inaczej: łęk; sklepiona konstrukcja zamykająca otwór lub wnękę; łuk przejmuje obciążenia i przekazuje je na swoje podpory.
Łuk tęczowy (tęcza) – wielki łuk, z reguły ozdobny, który oddziela prezbiterium od partii nawowej kościoła; w górnej części łuku tęczowego rozpostarta jest belka tęczowa.
Maswerk – gotycki ornament geometryczny, ażurowy, którym w formie architektonicznej wypełniano przestrzenie np. górnych partii okien lub w formie malarskiej zdobiono ściany.
Mensa – płyta ołtarza.
Nasadnik – patrz: impost.
Nawa – część wnętrza kościoła przeznaczona dla wiernych; w kościołach wielonawowych występują: nawa główna w przestrzeni środkowej i równoległe oraz otwarte do niej (niekiedy także do kolejnych równoległych naw) nawy boczne.
Obejście – patrz: ambit.
Oculus – okno okrągłe.
Opactwo – klasztor, który zamieszkuje przynajmniej dwunastu zakonników lub zakonnic, zarządzany przez opata (ojca klasztoru) lub ksienię (opatkę).
Parlatorium – inaczej: rozmównica; pomieszczenie w klasztorze, przeznaczone do rozmów z osobami świeckimi.
Pilaster – przyścienny półfilar podobny do kolumny, nieznacznie wysunięty przed lico muru; niekiedy zdobiony lub żłobkowany.
Pinakiel – inaczej: fiala, sterczyna; ozdobna, smukła, ostro zakończona gotycka sterczyna, która wieńczy przypory, wieże, ściany szczytowe i wimpergi; składa się z: czworo- lub ośmiobocznego trzonu o formie monolitu bądź ażurowej kapliczki oraz ze strzelistej piramidy – iglicy, niekiedy zdobionej żabkami na krawędziach oraz kwiatonem na szczycie.
Plinta – prostokątna lub kwadratowa płyta pod bazą kolumny i filara.
Portal – artystyczna, często bardzo rozbudowana, oprawa otworu wejściowego.
Portyk – otwarta przybudówka przed głównym wejściem do budynku, której dach wsparty jest na filarach lub kolumnach.
Predella – element ołtarza pomiędzy mensą a retabulum, będący jego podstawą.
Prezbiterium – patrz: chór.
Przęsło – odcinek sklepienia (bądź fragment przestrzeni budowli, odpowiadający temu odcinkowi) wydzielony przez gurty i podpory.
Przypora – patrz: skarpa.
Przyporowy system – stosowany w bazylikach gotyckich system, w którym ciężar sklepień nawy głównej za pomocą tzw. łuków przyporowych (stanowiących przedłużenie gurtów) wyprowadzany jest ponad dachami naw bocznych na przypory zewnętrzne i opierany na nich, skarpy te dla większego zrównoważenia sił mogą być dodatkowo obciążone pinaklami.
Refektarz – klasztorna jadalnia.
Retabulum – nastawa ołtarzowa z obrazami lub rzeźbami, rodzaj ozdobnej ściany za ołtarzem; w gotyku rozbudowane w tzw. ołtarz szafiasty o formie szafy z wewnętrznym podziałem i ruchomymi skrzydłami.
Romański styl (romanizm) – średniowieczny styl architektoniczny, charakteryzujący się przede wszystkim swoistą masywnością i przysadzistością budowli, bazowaniem na materiale kamiennym, okrągłymi łukami.
Rozeta – okrągłe okno, często o ogromnej średnicy, wypełniane maswerkiem i witrażami; umieszczane z reguły nad portalami lub w szczytowych ścianach transeptu.
Skarpa (szkarpa) – inaczej: przypora; przyścienny występ wzmacniający ścianę; skarpy umiejscowione mogą być zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budowli.
Sklepienie – przekrycie wnętrza budowli, posiadające przekrój krzywoliniowym.
Sklepienie gwiaździste – rodzaj sklepienia krzyżowo-żebrowego, w którym żebra tworzą rysunek gwiazdy.
Sklepienie kolebkowe – sklepienie, mające formę leżącego półwalca.
Sklepienie kryształowe – charakterystyczna dla gotyku północnoeuropejskiego forma sklepienia gwiaździstego, w którym przestrzenie pomiędzy żebrami bądź szwami przypominają strukturę kryształu.
Sklepienie krzyżowe – sklepienie, którego szwy w przęśle tworzą zarys krzyża; powstaje z przecięcia pod kątem prostym dwóch sklepień kolebkowych o równej wysokości.
Sklepienie krzyżowo-żebrowe – sklepienie krzyżowe, w którym szwy sklepienne zostały wzmocnione żebrami.
Sklepienie piastowskie (trójdzielne) – odmiana sklepienia krzyżowo-żebrowego, w której zastosowano dodatkowy punkt podparcia na jednym z boków – wyprowadzane z niego żebra dzielą sklepienie na trzy duże pola, z których każde dodatkowo podzielone jest jeszcze na trzy części, co w efekcie tworzy układ dziewięciu trójkątów.
Sklepienie sieciowe – odmiana sklepienia krzyżowo-żebrowego, w którym rezygnacja z podziału na przęsła prowadzi do powstania gęstej sieci wzajemnie przecinających się żeber, tworzących tym samym rysunek siatki.
Sklepienie wachlarzowe – przypomina rozłożony wachlarz, gdyż wszystkie żebra spływają tu w jeden punkt.
Skryptorium (scriptorium) – pomieszczenie w klasztorze służące do przepisywania i iluminowania ksiąg.
Skrzydła klasztorne – budynki klasztorne, mieszczące m.in. mieszkania zakonników oraz inne pomieszczenia potrzebne do funkcjonowania zgromadzenia zakonnego.
Służka – niepełna kolumna (ćwierć-, pół- lub trzy czwarte kolumna), która wysunięta jest przed lico muru bądź filara i na którą spływają żebra, podtrzymywanego przez nią sklepienia.
Stalle – ławy ustawione przy ścianach bocznych prezbiterium, z reguły w dwóch rzędach, przeznaczone do siedzenia i klęczenia dla duchownych.
Sterczyna – patrz: pinakiel.
Stipes – podstawa ołtarza.
Strop – poziome zamkniecie przestrzeni budynku od góry; dzieli budynek na kondygnacje.
Strop kolebkowy – naśladowanie w drewnie sklepienia kolebkowego – przekrycie wnętrza drewnianą konstrukcją o przekroju półkolistym.
Sygnaturka – mała wieżyczka wzniesiona na kalenicy dachu, najczęściej nad skrzyżowaniem naw; umieszczano w niej mniejszy z kościelnych dzwonów.
Szczyt – trójkątna ściana ujęta krawędziami dachu dwuspadowego oraz trójkątne zwieńczenie elewacji, okna, portalu; często bogato zdobiona i profilowana, np. w szczyt o formie schodkowej.
Szczytnica – patrz: wimperga.
Szkieletowa konstrukcja drewniana – konstrukcja budowlana oparta o zastosowanie jako zasadniczego elementu nośnego ściany układu belek, tworzących rodzaj kratownicy, w której przestrzenie wypełniane są cegłami, gliną itp.; główne elementy nośne, to: podwalina - dolna belka poprzeczna, słup – belka pionowa, oczep – górna belka pozioma, rygiel – pozioma belka, łącząca słupy oraz zastrzał – element ułożony skośnie; inne nazwy konstrukcji szkieletowej, to: fachwerk, mur pruski, szachulec.
Szpon – inaczej: żabka; element dekorujący narożniki kwadratowej plinty stanowiącej podstawę dla okrągłej bazy kolumny.
Tabernakulum – szafka na mensie ołtarza, służąca do przechowywania Najświętszego Sakramentu.
Transept – nawa poprzeczna względem osi głównej kościoła, najczęściej umieszczana pomiędzy prezbiterium a korpusem nawowym.
Tryforium – okno trójdzielne, podzielone na trzy partie dwiema kolumienkami.
Tum – patrz: katedra.
Tympanon – znajdujące się w portalu półkoliste lub ostrołukowe pole ponad wejściem otoczone linią archiwolty; bywało pokrywane dekoracją rzeźbiarską.
Wątek gotycki – inaczej: wątek polski; układ cegieł w murze w następującym rytmie: wozówka (dłuższy bok) – główka (bok krótszy) – wozówka.
Wątek wendyjski – układ cegieł w murze według schematu: dwie wozówki (dłuższe boki cegieł) – główka (krótszy bok cegły) – dwie wozówki.
Wipmerga – dekoracyjny, trójkątny gotycki szczyt umieszczany nad okami, portalami; często zdobiona pinaklami bądź czołgankami na krawędziach oraz kwiatonem na szczycie, wewnątrz wypełniana ażurowym lub ślepym maswerkiem.
Wirydarz – wewnętrzny dziedziniec klasztorny z ogrodem, otoczony krużgankami skrzydeł klasztornych.
Wspornik – inaczej: konsola; wysunięty z lica muru element, który podtrzymuje służki, balkony, rzeźby itd.; często wsporniki otrzymywały bogatą dekorację, np. motywami figuralnymi.
Zakrystia – pomieszczenie w kościele połączone z prezbiterium, służące do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych; tu także duchowni i ministranci przebierają się do nabożeństwa.
Zwornik – inaczej: klucz; umieszczany w szczycie łuku lub w punkcie zbiegu żeber sklepiennych rodzaj klińca, który zakładany jako ostatni spaja całą konstrukcję, ponadto z reguły posiada też charakter dekoracyjny; może być płaski, o formie tarczy z wewnętrznym zdobieniem lub wiszący (stalaktytowy), tj. w kształcie zwieszającej się głowicy, kwiatonu.
Żabka – patrz: czołganka; patrz: szpon.
Żebro – profilowany łuk w sklepieniu wznoszony ze specjalnych ceglanych kształtek, który wzmacnia linie przecięcia się poszczególnych partii sklepienia.
Opracowała Anna Cicha
na podstawie: Janusz L. Jurkiewicz „Pomorski szlak cystersów” Gdynia-Pelplin 2006
Wilfried Koch „Style w architekturze” Warszawa 1996
Sprawdziła prof. Ewa Łużyniecka
Data dodania: 2008-06-23 10:05:52
Dodany przez:
Ostatnia aktualizacja: 2008-09-05 09:29:53